«Μη χαίρεστε που σκοτώσατε το κτήνος. Η σκύλα που το γέννησε ζει και είναι ακόμα σε οργασμό» - Μπέρτολτ Μπρεχτ



Ολόγος για ένα τραγούδι. Συμπεριλαμβανόταν σε μια συλλογή με ιστορικά και σπάνια αμερικάνικα τραγούδια, που ηχογραφήθηκαν στη διάρκεια των δεκαετιών του 30 και του 40. Την είχα ξετρυπώσει κάπου στα άδυτα του διαδικτύου, σαν άλλο ακατέργαστο ορυκτό σε κάποιο βαθύ και εγκαταλελειμμένο ορυχείο – και την κοσκίνιζα, σε αναζήτηση πολύτιμου μεταλλεύματος μέσα στην πέτρα και τη σκόνη.

Αρκετά απ’ τα τραγούδια έφεραν ως θεματολογία τους τον πόλεμο και το περιεχόμενό τους ήταν – φυσικά – πατριωτικό. «Εμπρός παιδιά», «πάμε να νικήσουμε», «πάμε να τους πάρουμε τις πόλεις», «με το καλό να επιστρέψουμε στις πατρίδες μας νικητές» και άλλα σχετικά, όμοια με εκείνα που γράφονταν σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου τον καιρό εκείνον – σαν τη δική μας. Σκοπός των τραγουδιών ήταν να εμψυχώσουν τους στρατιώτες που έφευγαν για το μέτωπο και να εξάρουν τις αρετές της μάχης για τον κοινό σκοπό. Καμία έκπληξη ως εδώ. Ιστορικά κειμήλια.

Μέχρι που το βλέμμα μου έπεσε σε ένα τραγούδι που έφερε τον οξύμωρο τίτλο “Hitler Lives” – “Ο Χίτλερ Ζει”. Γραμμένο το 1945 – μόλις είχε τελειώσει ο πόλεμος και είχε ηττηθεί ο φασισμός. Απόρησα. Τι σόι τραγούδι να είναι πάλι αυτό; - και γιατί να τιτλοφορείται κατ’ αυτόν τον τρόπο;

1945. Πανηγυρισμοί. Νικήσαμε! Η εικόνα του αμερικάνου ναύτη που φιλάει την κοπέλα καταμεσής του δρόμου. Ο κόσμος ελεύθερος! Κι εκεί που λες πως το κυρίαρχο ένστικτο είναι πλέον να ξεχάσει ο κόσμος τα δεινά του πολέμου και να αφεθεί στις χαρές της ελευθερίας – γράφεται ένα τραγούδι που αναφέρει πως «ο Χίτλερ ζει»; Ένα αμερικάνικο τραγούδι;

Η περιέργειά μου είχε χτυπήσει κόκκινο – πάτησα μεμιάς το Play.

Μια μελωδική ακουστική κιθάρα. Ρυθμοί country – δεν χωράει αμφιβολία, πρόκειται για αμερικάνικο τραγούδι. Και μια γυναίκα στα φωνητικά – για την οποία έμαθα μετά πως ονομάζεται Rosalie Allen και πως συνιστά μια από τις εμβληματικές φιγούρες της country μουσικής της εποχής, γνωστή ως “βασίλισσα του Yodeling”.

Και ξεκινούν τα λόγια…

Up and down life's broad highway 

About whether Hitler died in old Berlin. 

Here's one thing I'm telling you 

You can bet your life it's true 

If we forget our boys then Hitler lives again… 

Hitler lives... if we hurt our fellow man. 

Hitler lives... if we forget. 

Those who fought were heroes, died 

that our flag might float on high. 

If we forget, Hitler lives, Hitler lives. 

I see buddies here and there 

Mighty lonesome in despair 

Got no home and got no job and got no friends. 

If their trouble you ignore 

If you turn them from your door 

Then you can tell the world that Hitler lives again.

Is your memory so numb 

You've forgotten '41 

When the world was all aflame from shore to shore? 

You can count on this my friend 

You let Hitler live again 

If you should ever turn a hero from your door.

Ο Χίτλερ ζει – εάν ξεχάσουμε. Αν ξεχάσουμε όσους αγωνίστηκαν και πέθαναν. Να, λοιπόν, ποιο είναι το νόημα του τραγουδιού.

Μα – πράγμα σπάνιο για τα αμερικάνικα δεδομένα των καιρών – οι στίχοι του τραγουδιού σκάβουν ακόμα βαθύτερα.


«Βλέπω ανθρώπους, εδώ κι εκεί,

μοναχικούς μες στην απόγνωσή τους,

δίχως σπίτι, δίχως δουλειά και δίχως φίλους,

Αν αγνοήσεις τις σκοτούρες τους,

Αν κλείσεις την πόρτα σου στα πρόσωπά τους,

Να πεις στον κόσμο τότε πως ο Χίτλερ ζει ξανά»



Και εδώ ερχόμαστε στον πυρήνα, κατ’ εμέ, του τραγουδιού.

Τι είναι εκείνο που τρέφει τον φασισμό κάθε εποχής και κάθε γενιάς; Κάποιοι παρανοϊκοί ηγέτες; Όχι, βέβαια. Ο φασισμός τρέφεται από την απελπισία του κόσμου. Από τη φτώχεια, από την ανεργία, από τη βαθιά αίσθηση αδυναμίας ενός λαού – ο οποίος βλέπει τις ελπίδες του να συρρικνώνονται μέρα με τη μέρα και αποζητά κάποιες διεξόδους. Ο φασισμός συνιστά μια απάντηση – στρεβλωμένη, αποζητώντας αποδιοπομπαίους τράγους, καλλιεργώντας μίσος και αντλώντας δύναμη από ψευδαισθήσεις μεγαλείου – μα πρόκειται για μια απάντηση, μεταξύ άλλων.

Κάπως έτσι αναδείχτηκε ο Χίτλερ από τις στάχτες της οικονομικής κρίσης στα τέλη της δεκαετίας του 20. Κάπως έτσι αναδεικνύεται ο φασισμός κάθε εποχής. Μέσα από τις κρίσεις. Είναι η εύκολη απάντηση σ’ ένα πολύπλοκο ερώτημα. Γυρεύοντας δύναμη σε σύμβολα. Πρόθυμος να μετατραπεί σε όργανο κάθε αυταρχικού ηγέτη. Διατεθειμένος να θυσιάσει την ελευθερία του στον βωμό της μαζικής ψευδαίσθησης. Πλάθοντας φανταστικούς εχθρούς και επιθυμώντας να τους ποδοπατήσει. Τα πάντα – αρκεί να αισθάνεται ξανά ασφαλής και δυνατός.

Κάπως έτσι ανασταίνονται απ’ τις στάχτες τους οι Χίτλερ κάθε εποχής. Τρέφονται απ’ τις φλόγες της απελπισίας των λαών.

Βάζω το τραγούδι να παίξει άλλη μια φορά. Το αγάπησα. Πρόκειται για ένα κρυφό στολίδι της αμερικανικής μουσικής. Σε μια χώρα που πανηγύριζε, ματαιόδοξη στην επίδειξη της ανερχόμενής της υπερδύναμης, οι στίχοι του τραγουδιού μιλούν σε άλλο τόνο. Είναι προσγειωμένοι και ρεαλιστικοί. Σε καλούν να σκεφτείς – γιατί δεν αρκούν τα όπλα για να νικηθεί ο φασισμός.

Σκέψου, λοιπόν – σκέψου. Και άκουσε το όμορφο αυτό τραγούδι μαζί μου.

Ωστόσο ακόμα σε φοβούνται, εσένα που είσαι ο δημιουργός τους. Τουλάχιστον έτσι φαίνεται. Σπρώχνονται στις πιο μακρινές γωνιές, κοντά στους τοίχους. Στριμώχνονται στις άκρες και γλείφουν με τα ομιχλώδη σώματά τους τις ζωγραφιές, τα αστέρια χλομιάζουν. Απ'όπου περνούν, το στερέωμα θολώνει και γίνεται ίδιο μ'αυτά τα περίεργα πλάσματα. Σου κλέβουν τον κόσμο σου, σου κλέβουν την πραγματικότητά του, του ρουφάνε την ουσία του και τον μεταμορφώνουν σε φάντασμα. Τον διαλύουν, γιατί ποτέ δεν υπήρξε. Αχόρταγα σε πλησιάζουν ολοένα και περισσότερο. Μόνο το τραπέζι με τη χοντρή του τάβλα και το τοπίο του έχει απομείνει. Γυρίζει ακόμα κι εσύ στη μέση του γυρίζεις μαζί του. Το ξέρεις πια, θα καταπιούν κι εσένα, θα σε διαλύσουν, γιατί ποτέ δεν υπήρξες.

Νιώθεις τα χτυπήματα του σφυριού, αλλά δεν τ'ακούς. Μα τι κάνουν εκεί; Ανοίγουν μια στοά από τη μια άκρη του τραπεζιού μέχρι την άλλη, κατά μήκος της τάβλας. Είναι κουραστική δουλειά, αυτοί όμως δεν κουράζονται. Στο τέλος το τραπέζι ανοίγει στα δύο κι απ'το άνοιγμα στάζει κάποιο υγρό, που το γλείφουν λαίμαργα σαν τα σκυλιά. Κι εσένα σου φαίνεται σαν να πίνουν το ίδιο σου το αίμα, που στάζει, καθώς με κάθε χτύπο της καρδιάς σου το τραπέζι γίνεται ανύπαρχτο. Ανείπωτη φρίκη και τρόμος σε κυριεύουν.

"Αδελφέ!", φωνάζεις, κι η φωνή σου δεν ακούγεται καλά–καλά, "σώσε με! Μάθε με να πέφτω!"

Ο τοίχος όμως δεν ανοίγει, γιατί δεν υπάρχει πια τοίχος. Σε λίγο δε θα υπάρχει τίποτ'άλλο, παρά μόνο το χάος. Θα πέφτεις και θα πέφτεις, χωρίς να έχεις μάθει πώς γίνεται, και θα ψάχνεις μέσα σου γι'αυτό που έχεις κοινό με τον αδερφό σου, για να στηριχτείς εκεί, όπως στηρίζονται μεταξύ τους τ'αστέρια στις τροχιές τους, επειδή πουθενά αλλού δεν θα μπορείς πια να στηριχτείς. Κι αυτό όμως ακόμα, θα μπορέσεις να το καταφέρεις; Θα τα καταφέρεις τώρα, που δεν έχεις μάθει πώς γίνεται;

Τώρα χάθηκαν όλα.

Ήρθε η ώρα.

Τώρα!»

Μα εκείνη ήταν γυναίκα, ήταν γιαγιά, και καταλάβαινε. 

Ο Μεγάλος Δράκος ήταν το πιο ευνοούμενο πλάσμα της γιαγιάς μας. Από ανθρωποφάγος ήρωας των παραμυθιών σιγά-σιγά κατάντησε στο στόμα της αγαθοποιός θεότητα του δάσους. Εκείνος σφαλνούσε τα μάτια των παιδιών να κοιμηθούνε, εκείνος τα τιμωρούσε με ψιλή βέργα τόσο ελαφρά σα να τα χάιδευε, αν κάνανε κακή πράξη, αν δεν άκουγαν τη μητέρα τους ή ξεχνούσαν την προσευχή τους. Εκείνος έδειχνε στους παραστρατημένους ξένους το μονοπάτι της κοιλάδας, εκείνος έστρωνε τραπέζι και καλούσε να φάνε τα καημένα τα τσακάλια όταν πολύ ούρλιαζαν.

Κι εμείς, αυτά ακούγοντας για το Μεγάλο Δράκο, τον φανταζόμαστε σαν το Θεό που ήταν ζωγραφισμένος στους θόλους των εκκλησιών. Τον φανταζόμαστε με μεγάλη άσπρη γενειάδα, με χρυσή κορόνα στο κεφάλι, κουκουλωμένον, να πορεύεται σιωπηλός, δρασκελώντας με τα ψηλά ποδάρια του τα δέντρα. Μπροστά του πήγαιναν σαράντα μικροί δράκοι και πίσω του άλλοι σαράντα, και τα βαριά κουδούνια που κρέμονταν απ’ το λαιμό τους αχολογούσαν μες στο δάσος —γκλάγκα γκλούγκα— όλα να το ξέρουν πως ο Μεγάλος Δράκος περνά...








Αυτά γίνονταν στις ήσυχες καλοκαιρινές νύχτες κάτω απ’ τα Κιμιντένια. Μα δεν ήταν πάντα έτσι ήσυχα. Έρχονταν άλλες νύχτες, κι αυτές ήταν οι πιο πολλές, που ο Μεγάλος Δράκος, αποκάνοντας να φιλεύει και να κοιμίζει τα τσακάλια, τ’ άφηνε να ξεχυθούν στον κάμπο, στην οργωμένη γη, να φάνε και να χορτάσουν. Την άνοιξη, όταν οι καρποί ακόμα δεν είχαν γίνει, η επιδρομή τους ήταν ακίνδυνη, και κανένας στο κτήμα δε νοιαζόταν γι’ αυτή. Ακούγαμε τ’ άγρια ουρλιαχτά τους μακριά στο βάθος, αδύνατα στην αρχή, και τα περιμέναμε με αγωνία και φόβο.

— Θα ‘ρθουν άραγες ίσαμε δω;..

— Ε, τι; Φοβόσαστε; έλεγε ο παππούς."Ας έρθουν!

— Ας έρθουν! έλεγα κ’ εγώ, το αγόρι του σπιτιού, να δείξω θάρρος στ’ αδέρφια μου. Τι τρέμετε;

Η μικρή Αρτέμη, η μικρή Αγάπη, η μικρή Λένα τρέμαν αληθινά και, βλέποντας το θαρραλέο εμένα, αγαναχτούσαν με τα καμώματα μου.

— Καημένε κ’ εσύ! φώναζαν με αβάσταχτη περιφρόνηση. Να μας κάνεις κιόλας πως δε φοβάσαι! Εσύ που τρέμεις τις σαύρες!

Τρέμω τις σαύρες. Σωστό. Όμως μ’ αυτό τι; Οι σαύρες τρέχουν μες στα πόδια σου και γλιστρούν σα χέλια. Τι πιο φυσικό να τις φοβάσαι; Ενώ απ’ τα τσακάλια, εδώ, σε φυλάνε οι τοίχοι.

Α, α, βέβαια! Μονάχα πίσω απ’ τούς τοίχους κάνεις εσύ το παλικάρι!

Τα κορίτσια δεν προφταίνανε ν’ αποτελειώσουν τον καγχασμό τους, όταν τα ουρλιαχτά των τσακαλιών, που στο μεταξύ είχαν φτάξει πολύ κοντά, κόβαν στο στόμα τη φωνή τους και το αίμα στις φλέβες τους.

— Θέ μου! Έρχουνται!

Ερχόταν σπαραχτική και ιερή, μες στην ησυχία της γης, η φωνή της πείνας. Ποτέ σπαραγμός ανθρώπου, ποτές οδύνη θανάτου, δεν αντήχησε έτσι άγρια. Τίποτα απ’ ό, τι ξέραμε δεν μπορούσε να είναι όμοιο μ’ αυτό. Τα φύλλα ριγούσαν και σώπαιναν απάνω στα δέντρα, οι στάλες της δροσιάς, χτυπημένες απότομα στον αγέρα, σταματούσαν να πέφτουν στη γη, οι ρίζες δε σάλευαν στα έγκατα, τα άστρα πια δεν πορεύονταν, οι υπόγειες φλέβες των νερών πάγωσαν — επειδή στα Κιμιντένια, θεότητα σκληρή κι αλύπητη ήρθε η πείνα. Ήμαστε τότε μικρά παιδιά, η καλή γη μας έδινε σπόρους και τα δέντρα καρπούς, δεν ξέραμε ακόμα τότε τι ήταν η πείνα. Όμως είχαμε την καθαρή καρδιά μας οδηγό καλό, γι’ αυτό όλα τα μυστικά του κόσμου μπορούσαν να βρουν μέσα μας χώρο φιλικό, μπορούσαμε να αισθανθούμε και να εννοήσουμε. Μες στην ασφάλεια των ψηλών τοίχων που μας προφυλάγανε, κάτω απ’ τη σκιά του μεγάλου δέντρου —του παππού μας— που μας έσκεπε, δε γινόμαστε σαν τους μεγάλους ανθρώπους, που όταν εκείνοι δεν υποφέρνουνε είναι ανελέητοι κι αδιάφοροι. Ζούσαμε όσο γίνεται δυνατά το δράμα της νύχτας.

— Αχ πια! πρώτη πάντα ξεσπούσε η Αγάπη, επειδή ήταν πιο αδύνατη και πιο ευαίσθητη απ’ όλους.

Άρχιζε να κλαίει σπαραχτικά, με λυγμούς. Βλέποντάς την παίρναμε κ’ εμείς θάρρος, η Άρτεμη, η Λένα κ’ εγώ, αρχίζαμε να κλαίμε όλοι και να ξεφωνίζουμε:

— Γιατί να πεινάνε τα τσακάλια; Γιατί να πεινάνε τα τσακάλια;

Γινόταν τότε πανδαιμόνιο μέγα: απέξω να ουρλιάζουν τ’ αγρίμια και μέσα εμείς να οδυρόμαστε. Ο πάππους στην αρχή γελούσε μ’ αυτά τα ξεσπάσματα της παιδικής καρδιάς, ενώ η μητέρα μας κ’ η γιαγιά τρέχαν να μας χαϊδέψουν και να μας μερώσουν.

— Γιαννακό! έλεγε σοβαρή η γιαγιά. Μην το κάνεις αυτό! Δεν τα βλέπεις; έλεγε κ’ έδειχνε το σπαραγμό μας.

Πολύ σπάνια του μιλούσε σ’ αυτό τον τόνο, σα να τον μάλωνε. Κ’ εκείνος τότε γινόταν απότομα σοβαρός, σαν άνθρωπος που έσφαλε, και σταματούσε να γελά.

— Ελάτε! Ελάτε τώρα! Ησυχάστε! μας καταπράυνε η γιαγιά. Θα βρει τροφή και για τα τσακάλια ο θεός. Είναι καλός και θα βρει. Πηγαίνετε να κοιμηθείτε.

Πολύ αργά οι φωνές των τσακαλιών σβήνανε. Πια δεν ακουγόταν τίποτα. Κάναμε την προσευχή μας για να κοιμηθούμε και παρακαλούσαμε, όπως πάντα, το Θεό να φυλάει τον παππού, τη γιαγιά, τον πατέρα μας, τη μητέρα μας, τα δέντρα κι όλους τους ανθρώπους. Πέφταμε, μα ο ύπνος δε μας έπαιρνε. Ερχόταν και βάραινε απάνω στα ματόκλαδά μας, όμως βάζαμε όλη τη δύναμη να τον διώξουμε ίσαμε που να βεβαιωθούμε πως πια τα τσακάλια φύγανε. Και τότες, όταν πια ήμαστε σίγουροι πως φύγανε, ψιθυρίζαμε μέσα μας ξανά την προσευχή μας και, πλάι στους ανθρώπους και στα δέντρα, παρακαλούσαμε και για τα πεινασμένα τσακάλια του κόσμου.









Ερχόταν όμως ο καιρός που ωρίμαζαν οι καρποί, και τα μισογινωμένα τσαμπιά κρέμονταν απ’ τα κλήματα. Τότες το να μας ριχτούνε τα τσακάλια δεν ήταν χωρίς κίνδυνο όπως την άνοιξη. Αν τόσο μεγάλα κοπάδια πεινασμένα αγρίμια μπαίναν για μια μονάχα νύχτα μες στο κτήμα, την άλλη μέρα δε θα βρισκόταν πια καρπός.

Γι’ αυτό οι άνθρωποι κοίταζαν πως να πολεμήσουνε το κακό και ν’ αντισταθούνε. Όλοι όσοι δουλεύανε στο υποστατικό, γυναίκες κι άντρες, χωρίζονταν σε τρεις βάρδιες. Η πρώτη ίσαμε τις δέκα τη νύχτα, η άλλη ίσαμε τα μεσάνυχτα, κ’ η τρίτη ως τις πρωινές ώρες. Περιμένανε και, μόλις τα τσακάλια έρχονταν κοντά, χύνονταν όλοι κατά τα σύνορα του υποστατικού, βγάζοντας φωνές φωνές και χτυπωντας ντενεκέδες ή τούμπανα. Αν η νύχτα ήταν σκοτεινή, πολλοί βαστούσανε αναμμένες σκίζες δαδιά στα χέρια. Τ’ αγρίμια τρομαγμένα τραβιόνταν πίσω, λυσσασμένα ουρλιάζοντας, και χιμούσαν σ’ άλλα γειτονικά υποστατικά. Σε λίγο έρχονταν οι αλαλαγμοί των ανθρώπων από κει, από τ’ άλλα τα κτήματα, που προσπαθούσαν ν’ αμυνθούνε στρέφοντας το κοπάδι της πείνας άλλου. Περνούσε κάμποση ώρα, και πάλι οι κραυγές ακούγονταν, τώρα από πιο βαθιά, από άλλο υποστατικό. Ήταν σαν ένα φοβερό κύμα που στριφογύριζε δαιμονισμένο, χτυπούσε πότε δω, πότε κει, ώσπου να βρει τόπο να ξεσπάσει. Δεν έβρισκε και ξανάρχιζε τον κύκλο. Πάλι μας χτυπούσε, πάλι χιμούσαν οι άνθρωποί μας να το διώξουνε. Έτσι έρχονταν νύχτες που αυτό το κυνήγι του φόβου και της πείνας βαστούσε ίσαμε το πρωί.

Η πρώτη γνωριμία μας μ’ αυτό το σκληρό παιχνίδι έφερε, σ’ εμάς τα παιδιά, αληθινή αναστάτωση. Ένα βράδυ περίεργη κίνηση έγινε μες στην αυλή του υποστατικού. Οι γυναίκες, οι νέες προπάντων εργάτισσες, κ’ οι άντρες κάνανε παρέες παρέες, λέγαν, γελούσαν, ετοίμαζαν δαδιά, ετοίμαζαν ντενεκέδες και τούμπανα. Είχαμε μαζευτεί νωρίς στην κάμαρά μιας η μικρή Λένα, η Αγάπη κ εγώ, και παίζαμε κάνοντας καραβάκια από πεύκο. Γι’ αυτό δεν πήραμε είδηση τι γινόταν έξω. 

Έλειπε μονάχα από ανάμεσά μας η Αρτέμη. Κάπου θα γύριζε, κάτω. Κανένας δεν παραξενεύτηκε. Η Αρτέμη ήταν το πιο ανήσυχο παιδί απ’ όλους μας. Είχε περιέργεια απίθανη για την ηλικία της, που έφτανε ως το πάθος. Σα να προαισθανόταν πως έμελλε να μας φύγει πολύ νωρίς, γι’ αυτό ήθελε να τα μάθει όλα του κόσμου τούτου, βιαζόταν να προφτάξει πριν έρθει η μεγάλη ώρα της και είναι αργά. Όταν εμείς οι άλλοι ικανοποιούμαστε με τις πιο πρόχειρες απαντήσεις που δίναν οι μεγάλοι στις απορίες μας, εκείνη, πάντα άπιστη, οσμιζόταν μιαν άλλη αλήθεια κρυμμένη πίσω απ’ τα πέπλα που τύλιγαν τον κόσμο, ρωτούσε, ανασκάλευε, επέμενε να της πουν, επέμενε να μάθει. Έτσι βρίσκονταν κ’ οι μεγάλοι σε δυσκολία τί να της αποκριθούνε, κάθε φορά, για πράματα που δεν έπρεπε να τα ξέρει ακόμα. Λοιπόν, της λέγαν ό, τι τους ερχόταν. Τα πέπλα του κόσμου έτσι γίνονταν πιο πυκνά, η Άρτεμη το διαισθανόταν και χτυπούσε νευριασμένη τα πόδια της.

«Όχι! Δεν είναι αυτό! Δεν είναι αυτό!» φώναζε, έτοιμη να κλάψει.

Όμως δεν έκλαιγε, πολύ σπάνια έκλαιγε. Τη συγκρατούσε πάντα ένα πρώιμο αίσθημα σοβαρότητας, μια αξιοπρέπεια ολότελα αφύσικη για παιδί.

Ενώ, λοιπόν, κείνο το βράδυ εμείς παίζαμε με καραβάκια από πεύκο, ανοίγει απότομα η πόρτα και χιμά μέσα η Αρτέμη. Το πρόσωπό της ήταν ξαναμμένο, αλαφρό κόκκινο χρώμα έβαφε τα χλωμά της μάγουλα, τα μεγάλα μαύρα μάτια της σπίθιζαν.








— Το μάθατε, λοιπόν; Το μάθατε;

Πεταχτήκαμε απάνω, παρατώντας τα καράβια μας, και κρεμαστήκαμε με απληστία απ’ το στόμα της.

— Τι είναι, Άρτεμη; Τι είναι;

Σα να ‘θελε να μας τυραννήσει, έριξε μια περιφρονητική ματιά στα πόδια μας, στα λατίνια και στις ψαρόβαρκες που μέναν έρημες.

— Εσείς παίζετε τα καράβια, όταν απόψε...

— Αχ, Άρτεμη, πες μας τι είναι! Πες μιας! την ικετεύαμε.

Έγινε απότομα σοβαρή, μας κοίταξε μια, κ’ έπειτα:

— Δεν είδατε τα δαδιά και τα τούμπανα που ετοιμάζουνε;

— Ετοιμάζουνε δαδιά και τούμπανα; Γιατί λοιπόν; Γιατί;

— Πόλεμος!, λέει η Άρτεμη κοιτάζοντάς μας κατάματα.

«Πόλεμος;» Τι θα πει αυτό; Κανένας μας δεν ήξερε, ποτές δεν είχαμε ακούσει παρόμοιο πλάσμα, ζώο ή πουλί ή δέντρο.

— Απόψε αρχίζει ο πόλεμος με τα τσακάλια! λέει η Άρτεμη. Μου το είπε ο Αλέξης,

Πηδήσαμε απ’ τη χαρά μας, επειδή κάτι νέο μαθαίναμε πως θα’μπαινε στη ζωή μας. Σίγουρα τίποτα παιχνίδι θα ‘ταν ο «πόλεμος»…

— Αλήθεια; Θα γίνει, λοιπόν, αυτό; Πως το είπες αυτό; Θα γίνει... πόλεμος; φωνάζαμε και πηδούσαμε.

Όμως η Άρτεμη δεν πηδούσε, δε γελούσε μαζί μας. Είχε δεμένα σφιχτά τα χείλια της και χτυπούσε τα πόδια της νευρικά. Σα να μάντευε κάτι, σαν κάτι να προαισθανόταν.

Πρώτη η Αγάπη — κοριτσάκι δέκα χρόνω τότε — πρόσεξε τη σοβαρή έκφραση της μικρότερης αδερφής μας, που τόσο παραφωνούσε με τη δική μας τη χαρά.

— Τι έχεις, Άρτεμη; της λέει.

Κ ευθύς αμέσως συνδέοντας την απορία που ξαφνικά πρόβαλε μέσα της με την έκφραση που είχε το πρόσωπο της Άρτεμης:

—... Και τι είναι αυτό το παιχνίδι, Άρτεμη; Τι είναι πόλεμος; ρώτησε δειλά.

Αχ! Αλήθεια! Τι είναι;

Τα πηδηχτά και τα ξεφωνητά μας σταμάτησαν μονομιάς, και τα μάτια πάλι στυλώθηκαν στην Άρτεμη.

— Τι είναι, Άρτεμη; Τι είναι πόλεμος;

Όμως κ’ η Αρτέμη δεν ήξερε, δεν είχε μπορέσει να καταλάβει. Της είχε αναγγείλει το νέο ο Αλέξης, ο πιο φίλος μας ανάμεσα σ’ όλους τους ζευγάδες. Μα ήταν βιαστικός και φουριόζος, κ’ η Άρτεμη δεν μπόρεσε να ρωτήσει άλλον, ανυπόμονη καθώς ήταν να μιας φέρει το νέο πρώτη. Αλλά το μυστήριο του λόγου, το ότι δεν μπορούσε να ξέρει, αυτό, δεμένο με τα προαισθήματά της, την τάραζε βαθιά.

— Δεν ξέρω! έλεγε. Που να ξέρω; Τι ρωτάτε εμένα;

Στάθηκε μια στιγμή διστάζοντας, κ’ έπειτα:

— Πρέπει να μάθω! λέει αποφασιστικά. Πρέπει να μάθω! Πηγαίνω στον παππού!

Χίμηξε στην πόρτα, τρέξαμε κ’ εμείς από πίσω της. Όπως ήμαστε αναστατωμένοι απ’ το νέο μήνυμα, περιμέναμε να βρούμε και τον παππού μας σε ταραχή, σε κίνηση. Τίποτα. Καθόταν γαλήνιος καθώς τα άλλα βράδια, σα να μη γινόταν τίποτα, τίποτα να μην έμελλε να συμβεί.

— Παππού, απόψε θα γίνει πόλεμος; λέει η Άρτεμη λαχανιασμένη, πέφτοντας στα πόδια του.

Γύρισε ξαφνιασμένος και την κοίταξε, κοίταξε κ’ εμάς όλους, τα μάτια μας που ερευνούσαν.

— Τι θα γίνει λέει;

— Πόλεμος, παππού! Απόψε δεν είναι να γίνει πόλεμος;

Στέκουν εκεί και τρέμουν απ’ την απληστία του αγνώστου, τρέμουν τα μάτια μας.

— Πόλεμος; ψιθυρίζει ο παππούς. Ποιος σας τον είπε αυτό το λόγο; Ποιος σας είπε πως θα γίνει πόλεμος;

— Έλα, παππού, μη μας το κρύβεις! φώναξε η Άρτεμη. Το ‘μαθα σίγουρα πως θα κάμουμε πόλεμο με τα τσακάλια!










Τότε ο παππούς άρχισε να γελά μ’ εκείνο το μακάριο παιδικό γέλιο του, να γελά και να μας κοιτάζει όλους.

— Α! Γι’ αυτό λέτε; Γι’ αυτό λέτε;

Σκούπισε τα μάτια του και χάιδεψε την Άρτεμη:

— Δεν είναι τίποτα, παιδάκια μου. Δεν είναι τίποτα.

— Πως δεν είναι τίποτα, παππού! Πως δεν είναι τίποτα! έλεγε εκείνη, φωνάζαμε κ’ εμείς. Γιατί τότε ετοιμάζουνε δαδιά και τούμπανα;

— Μα βέβαια δεν είναι τίποτα! Τα πεινασμένα τσακάλια μπορούν τώρα να μας κάνουν κακό. Λοιπόν, θα τα χτυπήσουμε. Αυτό είναι!

— Α! Θα χτυπήσουμε τα πεινασμένα τσακάλια!

— Μα βέβαια. Θα τα χτυπήσουμε.

Ακαθόριστα συναισθήματα μας είχαν κυριέψει εκείνο το βράδυ. Τι έγινε, λοιπόν, ο καλός θεός της γιαγιάς, εκείνος που μυστικά τον ικετεύαμε στην προσευχή μας να βρει και για τα πεινασμένα τσακάλια σπόρους; Τι έγινε και χάθηκε ο Μεγάλος Δράκος, θεότητα τόσο φιλική και φιλεύσπλαχνη του δάσους που, όταν πολύ πεινούσαν τα τσακάλια και φώναζαν, τα έβαζε να φάνε και να κοιμηθούνε; Κι αφού εκείνοι γίνηκαν καπνός — ο Θεός κι ο Μεγάλος Δράκος — και τα τσακάλια πεινούσαν, πως οι άνθρωποι τα χτυπούσαν έτσι σκληρά;

Ήταν πια αδύνατο να καταλάβουμε. Τα τσακάλια, από πλάσματα του δάσους που είχαν δικαίωμα να φάνε, έπρεπε τώρα να γίνουν εχτρός. Ως τότε ξέραμε μονάχα να τα φοβόμαστε, επειδή μας ήταν άγνωστα, επειδή δεν ξέραμε παρά μονάχα τη φωνή το κ’ η φωνή τους ήταν άγρια. Τώρα έπρεπε να συνηθίσουμε να τα πολεμούμε, έπρεπε να κάμουμε τα πρώτα βήματα προς το παντοδύναμο εφόδιο των ανθρώπων, το μίσος.

Τα τσακάλια, από πλάσματα του δάσους που είχαν δικαίωμα να φάνε, έπρεπε τώρα να γίνουν εχτρός. 

Άγρυπνοι κείνη τη νύχτα, ξαπλωμένοι στα κρεβάτια μας περιμέναμε, όταν ακούστηκαν τα ουρλιαχτά των τσακαλιών που πλησίαζαν. Κρατήσαμε την ανασαμιά μας. Άξαφνα, σ’ ένα σύνθημα δοσμένο ποιος ξέρει πως, άγρια χλαπαταγή αντήχησε μες στη νύχτα: οι άνθρωποι χιμούσαν. Αλάλαζαν, χτυπούσαν τα τούμπανα, χτυπούσαν ντενεκέδες, κουνούσαν τ’ αναμμένα δαδιά. Που και που έπεφτε και καμιά ντουφεκιά. Τ’ αγρίμια, έτσι απότομα χτυπημένα, βγάλανε σπαραχτικές φωνές κι αποτραβήχτηκαν, μιά. Πάλι ξεχύθηκαν με λύσσα. Πάλι η φωνή των ανθρώπων χτύπησε απάνω στη νύχτα σα σε μπακίρι• πάλι τα ουρλιαχτά αντήχησαν. Ο αγέρας ήταν πυκνός και βαρύς από σπαραγμό, από πάθος και αφρούς. Τα άστρα κρύφτηκαν για λίγο κάτω απ’ τον καπνό. Ύστερα ήρθε ένα μεγάλο σύννεφο και τα σκέπασε.

Σωπαίναμε. Ακούγαμε. Μήτε τα δάκρυα δε θελαν να βλογήσουν τα κουρασμένα μάτια μας. Τρέμοντας μπαίναμε στο νόημα του σκληρού νόμου του κόσμου.»



Η "Αιολική Γη"του Ηλία Βενέζη εκδόθηκε το 1943. Εικονογράφηση βιβλίου: Σπύρος Βασιλείου. Για την παρουσίαση: το Φονικό Κουνέλι, Μάιος 19.

«Αν κάποιος από σας, θεατές, με τα πουλιά θέλει να ζήσει

γλυκιά ζωή στο εξής, σ'εμάς ας έρθει. […]



Τίποτε πιο γλυκό, τίποτ'ανώτερο από γεννησιμιού φτερά έχεις.

Αν κάποιος από σας, θεατές μου, ήταν φτερωτός,

και πεινασμένος με τους χορούς των τραγωδών βαριόταν,

πετώντας θα 'φευγε, θα πήγαινε στο σπίτι του να φάει,

και χορτασμένος πάλι θα ερχότανε σ'εμάς πετώντας.

Κι αν κάποιος από σας, νέος κομψός, νιώθει να χέζεται,

μες στα ρούχα του δεν θα ίδρωνε, αλλά ψηλά πετώντας

θα 'κλανε, θα ξαλάφρωνε και κάτω πάλι πετώντας θα γυρνούσε.



Κι αν κάποιος από σας συμβαίνει να μοιχεύει

και βλέπει τον άντρα της ερωμένης του

στων βουλευτών τα ειδώλια,

κι εκείνος φτερουγίζοντας ψηλά θα σηκωνόταν,

κι αφού παράνομα έρωτα έκανε στη θέση του πάλι θα καθόταν.



Να είσαι φτερωτός δεν είναι άραγε το πιο καλό απ'όλα;»



Αριστοφάνης, “Όρνιθες”, στ. 753–754, 785–797

Έρωτας μ’ έναν γάιδαρο

[Τόπος: Αυλή στο σπίτι του Θόδωρου. Ο Θόδωρος παρέα με τρεις φίλους του. Μεσημεράκι.]



ΘΟΔΩΡΟΣ: "Να μωρέ παιδιά... Από νωρίς είχα πάει στον κινηματογράφο να δω ένα έργο... Ύστερα, πήγα στην αγορά να ψωνίσω κάτι. Καθώς γύριζα, επεσα μεσα σε διασταυρούμενα πυρά. Πώς τη σκαπουλάρησα βρε παιδιά, ένας Θεός το ξέρει."

ΦΙΛΟΣ 1 [δεξιών πεποιθήσεων]: "Τίποτα αναρχικοί θα ήταν."

ΦΙΛΟΣ 2 [αριστερών πεποιθήσεων]: "Φασίστες ήτανε."

ΦΙΛΟΣ 3: "Δηλαδή, για να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους, πιθανότατα ήσαν αναρχικοί. Δεν αποκλείεται όμως να ήσαν και φασίσται."

ΘΟΔΩΡΟΣ: "Μωρέ τι αναρχικοί και φασίστες και κολοκύθια μου λες εμένα. Αλήτες ήτανε. Τραμπούκοι ήτανε. Επαγγελματίες της κουκούλας ήτανε. Αχ μωρέ, να με κάνανε κράτος για 5 ημέρες..."

ΦΙΛΟΣ 3: "Δηλαδή, για να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους, το ζήτημα δεν είναι ελληνικόν, κύριοι. Εδώ υπάρχουν δύο μεγάλα μπλόκα: Το δυτικόν και το ανατολικόν."

ΘΟΔΩΡΟΣ: "Γιατί ρε να υπάρχουνε δύο; Ε; Όταν τους είχε καθίσει ο Χίτλερ στον σβέρκο, γιατί ήταν όλοι ένα; Και ζήτω η ένδοξη Ρωσία, οι Εγγλέζοι. Και ζήτω η Μεγάλη Βρετανία, οι Ρώσοι. Και βροχή τα δώρα. Ε, λοιπόν, θα το πιστέψετε παιδιά, σας το λέω σοβαρά, πολύ σοβαρά, μα τον σταυρό. Έρχονται στιγμές που λαχταράω - νοσταλγώ την Κατοχή."

ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ: "Τι;"

ΘΟΔΩΡΟΣ: "Νοσταλγώ την Κατοχή. Μάλιστα. Καρπαζιά. Κλωτσιά. Σκοτάδι. Φυλακή. Αβιταμίνωση. Εκτέλεση. Αλλά... και ελπίδα. Άντε ρε παιδιά, κουράγιο μαζί, άντε σήμερα φεύγουνε, άντε αύριο φεύγουνε... Ήτανε κάτι τι. Ήμασταν στο σκοτάδι και περιμέναμε το φως. Τώρα είμαστε στο φως και μας τρώει το σκοτάδι. Τι πράγμα είναι τούτο; Έλα Χριστέ μου..." [κάνει τον σταυρό του και απομακρύνεται]








ΦΙΛΟΣ 3: "Και όμως το ζήτημα είναι σαφές, κύριοι. Εδώ υπάρχουν δύο μεγάλα μπλόκα. Το δυτικόν και το..."

ΘΟΔΩΡΟΣ [τον διακόπτει, σκύβει κάτω και μαζεύει ένα κομμάτι ψωμί]: "Τι είναι αυτό εδώ; Ποιος πετάει τα ψωμιά χάμω; Ρε μην πετάτε τα ψωμιά χάμω, μην πετάτε τα ψωμιά χάμω, αυτό μας έλειπε τώρα. [φωνάζει το σκυλί του] Φλοξ, Φλοξ... Nα, Φλοξ, ψωμάκι βρε." [ αφήνει στον Φλοξ το κομμάτι με το ψωμί - ο Φλοξ το μυρίζει, μα δεν το τρώει]

ΦΙΛΟΣ 3: "Άσε, κύριε Θόδωρε. Δεν το τρώει."

ΘΟΔΩΡΟΣ: "Δεν το τρώει;"

ΦΙΛΟΣ 3: "Όχι. Μόνο κόκαλα τρώει."

ΘΟΔΩΡΟΣ [με εντυπωσιασμένο ύφος]: "Μπράβο, Φλοξ... Μπράβο... Καλομαθημένοι είμαστε βλέπω. Τι να σε κάνω, φουκαρά μου, επρεπε να σε είχα στην Κατοχή, να σε έκανα γιουβετσάδα, θα σου 'λεγα εγώ. Χε, χε, χε." [γελάνε]

[Από το παράθυρο ξεπροβάλλει η γυναίκα του ΦΙΛΟΥ 1]

ΓΥΝΑΙΚΑ: "Λευτέρη!"

ΦΙΛΟΣ 1: "Τι τρέχει;"

ΓΥΝΑΙΚΑ: "Για τρέξε να φέρεις καμία ντομάτα. Θα μείνουμε νηστικοί. Γιατί τα παϊδάκια που μου 'φερες μου φαίνονται λίγο σκληρά."

ΦΙΛΟΣ 1: "Καλά, θα πάω."

ΘΟΔΩΡΟΣ: "... Δεν είμαστε καλά, δεν πάμε καλά..."

ΦΙΛΟΣ 2: "Δηλαδή;"

ΘΟΔΩΡΟΣ: "Τι δηλαδή; Βρε είμαστε ασεβείς, βρε... Ξεχάσαμε την ψωμόλυσσα μας έδερνε στην Κατοχή; Ξεχάσαμε το κουκουτσάλευρο και το σκουπιδόψωμο που ήταν κίτρινο; Ορίστε. Της κυράς δεν της αρέσουν τα παιδάκια γιατί είναι σκληρά και της κόρης μου της κακοφανήκαν τα σαφρίδια... Και έχεις και τον Φλοξ να μην τρώει το ψωμί - που το στερηθήκαμε εμείς οι άνθρωποι τόσα χρόνια. [ο Φλοξ διαμαρτύρεται]. Βρε ουστ. Κοπρόσκυλο. Άσε τώρα και το άλλο..."

ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ: "Το ποιο;"

ΘΟΔΩΡΟΣ: "Που κουμπουριαζόμαστε και σφαζόμαστε μεταξύ μας. Έφυγε ο ένας ο βραχνάς από πάνω μας και εμείς πάμε σώνει και καλά να βάλουμε καινούργιον. Αλλά το νου σας βρε... Το νου σας βρε γιατί ο Θεός τιμωρεί τους ασεβείς. Φωτιά θα ρίξει να μας κάψει, στη μέση θα ανοίξει τη γη να μας καταπιεί. Τον Χίτλερ βρε, τον Χίτλερ να τον αναστήσει, να μας τον ξαναστείλει - για να δούμε τι είχαμε και τι χάσαμε. Μάλιστα, μάλιστα ναι."

*** 

Αυτό είναι στην πραγματικότητα το “A Bout de Souffle”… ένα πείραμα. Αυτό υπήρξε το «Νέο Κύμα» στα πρώτα χρόνια του. Μια νέα μέθοδος, διατεθειμένη να κρατήσει από την ιστορία του κινηματογράφου μόνο εκείνα που αγάπησε βαθιά και την ενέπνευσαν (όπως κάποια έργα του αμερικανικού φιλμ νουάρ, για παράδειγμα, και τις ταινίες του Άλφρεντ Χίτσκοκ) – και να απομακρύνει όλα τα υπόλοιπα. Οι πρωτοπόροι του Νουβέλ Βαγκ – ο Γκοντάρ, ο Τρυφώ, ο Αλέν Ρενέ – ενδιαφέρονταν για τους «κανόνες» μόνο όσο εξυπηρετούσαν τον σκοπό τους. Όσα δεν εξυπηρετούσαν αυτόν τον σκοπό ήταν πια αχρείαστα. Και ο σκοπός αυτών των σκηνοθετών ήταν να επαναφέρουν το προσωπικό στίγμα στον κινηματογράφο, το υποκειμενικό βίωμα, τη ματιά του δημιουργού.

Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, το «Με Κομμένη την Ανάσα» σε σημεία μοιάζει σχεδόν με ντοκιμαντέρ. Νιώθεις πως έχει ανοίξει ένα παράθυρο στην προσωπική ζωή των πρωταγωνιστών του… και τους βλέπεις μπροστά στα μάτια σου, να συνδιαλέγονται μεταξύ τους, αληθινούς, με σάρκα και οστά. Τους ακολουθείς ενώ βαδίζουν στο υπέροχο ασπρόμαυρο Παρίσι των αρχών της δεκαετίας του 60 και μοιάζεις ο ίδιος με εκείνη την κάμερα που τρέχει ξωπίσω τους, σαν σκυλάκι, χύμα και εκτεθειμένη και δίχως καμία απόπειρα προσομοίωσης του περιβάλλοντος σε κάτι που θα παρέπεμπε σε κινηματογραφικό στούντιο. Και άσε τους περαστικούς να σε κοιτάζουν με απορία – τα απορημένα βλέμματα και οι αμήχανες ματιές τους θα μείνουν κι αυτά στην ιστορία του έργου, αναπόσπαστο μέρος του υποκειμενικού ρεαλισμού του.

Όσο αφορά τους διαλόγους των χαρακτήρων… νομίζω πως το απόσπασμα που επέλεξα να μοιραστώ μαζί σας, πάνω, είναι απολύτως χαρακτηριστικό. Και, ναι – μοιάζει με μυθιστόρημα. Μα αν το “A Bout de Souffle” ήταν μυθιστόρημα, σίγουρα θα έστεκε πλάι σε έργα όπως του Τζόυς, του Μπέκετ ή του Κέρουακ. Ή ενδεχομένως εκείνο το υπέροχο «Κουτσό» του Χούλιο Κορτάσαρ. Θα ήταν, με άλλα λόγια, ένα από εκείνα τα έργα που άλλαξαν το στυλ και το ύφος της γραπτής αφήγησης κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα.

Πέραν των κινηματογραφικών τεχνικών του – τα περίφημα “jump-cuts” του Γκοντάρ και εκείνη η νατουραλιστική διάθεση – και πέραν του αναμφίβολου στυλ του, το “Breathless” (ας αναφέρω και τον αγγλικό του τίτλο) ξεχωρίζει για την πιστή αποτύπωση των χαρακτήρων μιας νέας εποχής – και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ταιριάζει απόλυτα στο λυκαυγές της δεκαετίας του 60. Θα μπορούσαμε να πούμε, μάλιστα, πως ελάχιστα φιλμ αποπνέουν τόση «δεκαετία του 60» μέσα τους, όσο το συγκεκριμένο. Και όχι, αυτό δεν έρχεται σε αντίφαση με εκείνο περί «αειθαλούς νεότητας» που έγραψα πριν, αγαπητοί μου. Διότι αν έφερε κάτι καινούργιο η δεκαετία του 60 στον ανθρώπινο πολιτισμό, ήταν ακριβώς εκείνος ο εναγκαλισμός της νεότητας, σε κάθε της διάσταση – φτάνοντας ως τα άκρα του πειραματισμού και την επιθυμία να ανατραπεί κάθε κατεστημένο καθεστώς.

Και αυτό το πνεύμα είναι πάντα διαχρονικό, όσες δεκαετίες και αν περάσουν. Και αν η εποχή μας σε πολλά πράγματα δείχνει «γεροντότερη» συγκριτικά με τη δεκαετία του 60 – αυτό συμβαίνει μάλλον γιατί δεν μελετήσαμε καλά τα μαθήματα που μας άφησε. Και διότι ξεχάσαμε πως το παζλ βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, όχι απλά για να το στήσουμε σύμφωνα με τους κανόνες – μα για να το ανακατέψουμε, να το αναπλάσουμε και να το χτίσουμε πάλι απ’ την αρχή. Ε, και σε αυτά, όλο και κάτι θα μπορούσε να μας διδάξει η δεκαετία του 60 – και πειράματα όπως η Νουβέλ Βαγκ. 

Κάποιοι υπερβολικά «πολιτικοποιημένοι» κριτικοί των καιρών είχαν επικρίνει τον Γκοντάρ πως οι χαρακτήρες του έργου του χαρακτηρίζονται από «μηδενιστικό» τρόπο σκέψης. Εκείνο το «δεν ξέρω» της γλυκιάς, μα επικίνδυνης Πατρίσια (μια φιγούρα που σίγουρα αποτίνει φόρο τιμής στην πεμπτουσία του φιλμ νουάρ και των femme fatale του), αυτή η αδιάκοπη αίσθηση μετέωρου που αποπνέει το ζευγάρι καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου, η άνετη μα ταυτόχρονα αδιάφορη μορφή του Μισέλ… όλα μοιάζουν να επιδοκιμάζουν μια αισθητική που αδιαφορεί για κάθε μορφή ιδεαλισμού και κάθε θετικό στόχο. Μα οι συγκεκριμένοι κριτικοί προσπέρασαν το γεγονός πως οι ίδιοι χαρακτήρες ακροβατούν στα άκρα της κοινωνικής αποδοχής – και αδιαφορούν για τα κινηματογραφικά και αφηγηματικά ταμπού των καιρών τους. Αμφισβητούν κάθε εξουσία, συζητούν ανοιχτά για το σεξ, κινούνται πέρα από την επικρατούσα ηθική – και προβληματίζονται.

Σύμφωνοι – δεν έχουν απαντήσεις. Μα κάποιες φορές οι πολλές απαντήσεις (και οι αυθεντίες που τις επικαλούνται) σε κάνουν να νιώθεις μπουχτισμένος. Κάποιες φορές θες απλά να γκρεμίσεις εκείνο που σε καταπιέζει, είτε με τη μορφή μιας θετικής κατεύθυνσης, είτε με τη μορφή μιας εξουσίας – να το γκρεμίσεις και να το οικοδομήσεις ξανά, τούβλο προς τούβλο, απ’ την αρχή.

Σαν παιδί.

Να γιατί βρίσκω πολλά κοινά συνδετικά στοιχεία του Nouvelle Vague όχι μόνο με τα καλλιτεχνικά κινήματα του μοντερνισμού του 20ου αιώνα, μα και με τη μουσική της εποχής – ιδιαίτερα τη τζαζ της δεκαετίας του 50 και του 60 – καθώς και με την επερχόμενη ροκ και πανκ μουσική που έμελλε να χαρακτηρίσει τις επόμενες δεκαετίες. Αν και μάλλον η τζαζ (και ιδιαίτερα η cool jazz και το bebop) συνιστά το τέλειο ηχητικό υπόβαθρο για τα πειράματα του Νέου Κύματος… Παιχνιδιάρικη και ανατρεπτική μεν, δίχως όμως τον βαθύ εγωκεντρισμό και το «φτύνω-στα-μούτρα-σου» στυλ που έμελλε να χαρακτηρίσει την επερχόμενη ροκ αισθητική.

Αυτό είναι λοιπόν το “A Bout de Souffle”! Η ταινία που καθιέρωσε το κινηματογραφικό Νέο Κύμα – ένα κύμα που θα μπορούσε, και σήμερα ακόμα, να ξεπλύνει μεγάλο μέρος της σύγχρονης εμπορικής καλλιτεχνικής ξηρασίας. Ό,τι και να λέμε: όταν ένα έργο αφιερώνει πάνω από το 1/3 της διάρκειάς του στον καθημερινό διάλογο δύο πρωταγωνιστών, που απλά αράζουν σε ένα μικροσκοπικό δωμάτιο – και κατορθώνει να σε απορροφήσει λες και βλέπεις το πιο συναρπαστικό υπερθέαμα… ε, τότε ξέρεις πως τα κομμάτια του παζλ έχουν ανασυσταθεί ξανά απ’ την αρχή.

Και γίνεσαι ξανά παιδί και παίζεις. Και ανασαίνεις βαθιά.

Και δεν ήταν η μόνη σειρά βιβλίων που επεδίωξε κάτι ανάλογο. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 60 ο Michael Moorcock έσπαγε τις παραδοσιακές αντιλήψεις του «καλού» και του «κακού» παραδίδοντάς μας τον χαρακτήρα του Έλρικ, ενώ συγγραφείς όπως οι Stephen Donaldson, Robin Hobb, Tad Williams, Ursula Le Guin (μεταξύ άλλων) έμελλε επίσης, πριν τον Μάρτιν, να καταπιαστούν με διάφορες παραδοσιακές πτυχές της φανταστικής λογοτεχνίας, προσδίδοντάς τους όμως ένα νέο πρόσωπο, περισσότερο «ενήλικο» και «σκοτεινό». Σε αυτά τα βιβλία δεν θα δούμε απλά ιστορίες «φυγής», με γενναίους ήρωες και τρομερά θηρία – μα αναφορές στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα και σαφή μηνύματα για τη ανθρώπινη φύση και την πολυδιάστατη πραγματικότητά της. Ως και το «Σιλμαρίλλιον» του ίδιου του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν (που εκδόθηκε μετά το θάνατό του) αποκαλύπτει μια σαφώς σκοτεινότερη και περισσότερο πολύπλοκη πτυχή της μυθοπλασίας του, συγκριτικά με τον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών».

Με άλλα λόγια, δεν ήταν μόνο ο Μάρτιν – μα με τον Μάρτιν, και φτάνοντας ειδικά στα 90’s και τα 00’s, το φαινόμενο κατέληξε να διαδοθεί σε τέτοιο βαθμό, που έφτασε να θεωρείται πια «δεδομένο» πως αν αφηγηθείς μια ιστορία που εκτυλίσσεται σε έναν «φανταστικό κόσμο» και απευθύνεται σε ενήλικες, αυτή «πρέπει» να συνοδεύεται από βία, σεξ, γκρίζους χαρακτήρες και κυνική διάθεση. Καλώς ή κακώς. Ποιος ξέρει – πιθανό να αντανακλά την εποχή που ζούμε.

Οι συγκεκριμένοι, βέβαια, συγγραφείς (όμοια με τον Τόλκιν παλαιότερα) δεν ακολουθούσαν κάποια «μόδα» - και γι’ αυτό ξεχώρισαν. Θα ‘λεγε κανείς πως ήταν γέννημα θρέμμα της εποχής τους (μια εποχή που ακροβατούσε μεταξύ προβληματισμού για τα κοινά και μιας κυνικής διάθεσης απόσυρσης), όπως αντίστοιχα ο Τόλκιν ήταν γέννημα θρέμμα μιας άλλης εποχής: μια εποχή που ίσως εξιδανίκευε και ίσως ονειρευόταν περισσότερο.

Το τηλεοπτικό φαινόμενο του Game of Thrones

Αντίστοιχα, σε τηλεοπτικό επίπεδο, το Game of Thrones δεν έκανε την εμφάνισή του «εκ του μηδενός». Από τη μία, η κινηματογραφική επιτυχία του “Lord of the Rings” είχε καταδείξει πως, για πρώτη φορά, η λογοτεχνία του φανταστικού μπορούσε να μετατραπεί σε ένα εμπορικό υπερθέαμα – ικανό να τρέφει τις μάζες μα, ταυτόχρονα, να διατηρεί την ποιότητά του – προς ικανοποίηση των χιλιάδων βιβλιοφάγων. Από την άλλη, μια χούφτα τηλεοπτικές σειρές, εκεί στα 00’s, έθεσαν νέα standards και παρουσίασαν με έναν «ωμό ρεαλισμό» την κοινωνική πραγματικότητα γύρω τους (κάποιες εκ των οποίων όπως το “Wire” και οι “Sopranos” εξακολουθούν να θεωρούνται κορυφαίες στο είδος), ενώ εντυπωσιακές σειρές ιστορικού περιεχομένου όπως το “Rome” παρέδωσαν, λίγο πολύ, τις τηλεοπτικές βάσεις, πάνω στις οποίες έμελλε να στηριχτεί το Game of Thrones.

Όμοια με τα βιβλία, λοιπόν, το Game of Thrones εμφανίστηκε στο κατάλληλο σημείο την κατάλληλη χρονική στιγμή – για να εξελιχθεί στο φαινόμενο που γνωρίσαμε.

Και ερχόμαστε στο σήμερα. Εκατομμύρια τηλεθεατών συντονίζονται για να δουν το τελευταίο επεισόδιο της σειράς και το διαδίκτυο κατακλύζεται από κριτικές και γνώμες. Η τελευταία σεζόν του Game of Thrones συγκέντρωσε αφενός τα υψηλότερα ποσοστά τηλεθέασης, αφετέρου τις δριμύτερες κριτικές – το σκορ του τελευταίου επεισοδίου στο Imdb είναι πραγματικά κωμικοτραγικό, για να μην αναφέρω εκείνη τη μαζική συγκέντρωση υπογραφών για να… γυριστεί ξανά η τελευταία season (αστεία πράγματα). Κόσμος και κοσμάκης συζητάει για το αν ο Jon έπραξε καλά, αν η μάχη ήταν σκοτεινή ή όχι, αν ο Μάρτιν μας έχει όλους γραμμένους, αν εκείνο το πλαστικό ποτήρι του καφέ (ή το πλαστικό μπουκάλι του νερού) είχαν λόγο ύπαρξης – και πολλά άλλα. Και φυσικά εκείνοι που δεν ασχολήθηκαν ποτέ με τη σειρά έχουν κάθε λόγο να απορούν: «καλά, μας δουλεύετε;»

Όχι, κανείς δεν μας δουλεύει, αγαπητοί. Αυτό σημαίνει να έχει μετατραπεί μια σειρά σε pop φαινόμενο.

Μα πέρα και πίσω από τη δόξα… «υπάρχουν οι ιστορίες». Υπάρχουν τα βιβλία. Και εμείς που είχαμε καταπιαστεί μαζί τους, τον παλιό καιρό, και τα είχαμε αγαπήσει παρά τις αυξομειώσεις της ποιότητάς τους (τα πρώτα βιβλία είναι σαφώς ανώτερα συγκριτικά με τα υπερφίαλα δύο τελευταία), εξακολουθούσαμε να αναζητούμε κάποια χνάρια από την «ιστορία» πέρα και έξω από τη φήμη της οθόνης. Κάποιο νόημα πέρα από την κενή ψυχαγωγία.

Οι πρώτες season του Game of Thrones ακροβατούν πετυχημένα μεταξύ των τηλεοπτικών «εμπορικών» standard και του βιβλιογραφικού υπόβαθρου – το δεύτερο παρέχει τις βάσεις, τους κεντρικούς διαλόγους, τις βασικές εξελίξεις της πλοκής, την ανάπτυξη των χαρακτήρων. Και ναι – η μεταφορά είναι πετυχημένη, παρά τις όποιες διακυμάνσεις. Δεν συνιστά «καλύτερη σειρά» συγκριτικά με αρκετές άλλες που υπάρχουν – μα είναι σίγουρα αξιόλογη, όχι μόνο σε επίπεδο τηλεοπτικού θεάματος, μα και σε επίπεδο χαρακτήρων, μυθοπλασίας και εξέλιξης.

Κάποια στιγμή όμως το υλικό των βιβλίων τελειώνει – και οι τηλεοπτικοί παραγωγοί πλέον βρίσκονται δίχως επαρκές υλικό στα χέρια τους. Μα εδώ είναι τηλεόραση και δεν ισχύουν οι κανόνες της δημιουργικής γραφής: όταν ξεκινάς μια ιστορία, οφείλεις να την συνεχίσεις μέχρι τελικής πτώσεως, όσο σου αποφέρει κέρδη: αυτό επιτάσσουν οι κανόνες της τηλεόρασης και του χρήματος. Και αν δεν έχουμε ένα γραπτό υπόβαθρο ικανό να στηρίξει την ιστορία μας, δεν πειράζει – έχουμε χρήμα και έχουμε μεγάλη φήμη. Θα τα καταφέρουμε.

Το αποτέλεσμα αυτών είναι οι τελευταίες 2-3 season του Game of Thrones. Παράδοξη ανάπτυξη χαρακτήρων, ανούσια περιβάλλοντα (να θυμηθούμε το Dorne;) βαθιά στερεότυποι διάλογοι, ακατανόητα άλματα σε θέματα χώρου και χρόνου, προβλέψιμες σκηνές, ολοένα αυξανόμενη άρση του ρεαλισμού προς όφελος μιας στερεότυπης «χολυγουντιανής» στάσης, χαρακτήρες που γίνονται άτρωτοι απλά και μόνο γιατί το επιτάσσει η πλοκή – και πολλά άλλα. Οι παραγωγοί της σειράς, έχοντας εξαντλήσει πια το αχανές υλικό των βιβλίων, δεν είχαν παρά ένα γενικό σχεδιάγραμμα ως προς το που θα καταλήξει η σειρά – και τίποτα περισσότερο. Τα υπόλοιπα έπρεπε πια να τα σκαρφιστούν οι ίδιοι. Μα εδώ δεν μιλάμε για καταξιωμένους συγγραφείς, μα για τηλεοπτικούς παραγωγούς και εμπειρογνώμονες του «εμπορικού» κινηματογράφου.

Φυσικά το αποτέλεσμα αυτών είναι η πτώση της ποιότητας της σειράς, στη διάρκεια των τελευταίων 2-3 χρόνων. Μα ακόμα χειρότερα: είναι η αντιστροφή των ίδιων των «κανόνων» που έθεσε ο συγγραφέας της σειράς στα βιβλία του. Όταν ο ρεαλισμός θυσιάζεται επανειλημμένα στο όνομα του τηλεοπτικού κλισέ, τότε ξέρεις πως κάτι δεν πάει καλά.

Βέβαια τα νούμερα άλλα έδειχναν τόσο καιρό. Η σειρά ολοένα και ανέβαινε σε θεαματικότητα και απήχηση. Και αν έχανε πια σε αφηγηματικό ρεαλισμό, δεν είχε σημασία – αναπλήρωνε και με το παραπάνω σε εντυπωσιακά εφέ και παραγωγή όμοια με την οποία δεν είχε ξαναγίνει. Και κανείς δεν το αμφισβητεί αυτό: η παραγωγή του Game of Thrones άγγιξε πελώρια ύψη για τα τηλεοπτικά δεδομένα. Ναι – ήταν εντυπωσιακό. Εκεί που το χρήμα αναπληρώνει το κενό σε ουσία.

Τα ίχνη του συγγραφέα

Και φτάνουμε στο τέλος. Κι εγώ αποζητούσα, εδώ κι εκεί, σκόρπια καταμεσής των τελευταίων επεισοδίων της σειράς, τα ίχνη του συγγραφέα της – λες και αναζητούσα τα ίχνη των χαμένων ανταρόλυκων στο χιόνι: έψαχνα να βρω τον George R. R. Martin. Γιατί εδώ, σε αυτή την τηλεοπτική κατάληξη, θα φανερωνόταν, έστω περιορισμένα, το όραμα του ίδιου του δημιουργού των βιβλίων σχετικά με τον κόσμο και τους χαρακτήρες του.

Γιατί μόνο με την ολοκλήρωση ενός έργου μπορείς να καταλάβεις ποιος, τελικά, είναι ο σκοπός του δημιουργού του. Μόνο στη συνεκτική του εικόνα μπορείς να κατανοήσεις τον σκοπό κάθε μικρής του λεπτομέρειας. Και από τη στιγμή που δεν έχουμε στα χέρια μας την ολοκληρωμένη σειρά των βιβλίων… έπρεπε να αρκεστούμε στην ολοκλήρωση της τηλεοπτικής σειράς, μπας και καταλάβουμε ποιος ήταν ο σκοπός του δημιουργού της. Δεν ήταν αρκετό – μα θα παίρναμε μια ιδέα.

Και το προσωπικό μου ερώτημα, ήδη από τον πρώτο κύκλο της σειράς, πριν 8 χρόνια, όταν είχα διαβάσει μεμιάς όλα τα βιβλία, ήταν το εξής: φέρει, άραγε, κάποιο θετικό νόημα για τον άνθρωπο και την πραγματικότητά του αυτό που βλέπω και διαβάζω; Ή συνιστά απλά μια ακόμα ιστορία φυγής, εμποτισμένη από ένα «κυνικό» πνεύμα – που τόσο αρμόζει στους καιρούς μας; Ένα πνεύμα ματαιότητας που φανερώνει πως οι «καλοί σκοποί» δεν φέρουν απαραίτητα «καλά αποτελέσματα»• πως ο όποιος ιδεαλισμός είναι καταδικασμένος να χαθεί στη λήθη• πως μόνη πραγματικότητα γύρω μας είναι πως «οι δυνατοί επιβιώνουν με κάθε μέσο»• και πως το αιματοβαμμένο παιχνίδι της εξουσίας και της δύναμης μοιάζει να είναι το μόνο κίνητρο της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτό που, με άλλα λόγια, έμοιαζε να παρουσιάζει ο ίδιος ο Μάρτιν ως “απάντηση” στον φανταστικό κόσμο του Τόλκιν.

Αυτό είναι όλο λοιπόν; Αυτό είναι το τελικό μήνυμα του Game of Thrones; Προσθέστε σε αυτή την οπτική κάμποσες δόσεις χολυγουντιανού κλισέ στο μίξερ και έχετε την εξέλιξη της τηλεοπτικής σειράς. Ένα όχι ιδιαίτερα ελκυστικό μείγμα. Ένα μείγμα που δεν ξέρω αν λέει πολλά πράγματα για την ανθρώπινη κατάσταση [με τον τρόπο που έκαναν οι μεγάλοι λογοτέχνες του παρελθόντος] – σίγουρα λέει πολλά για την εποχή μας και τα γούστα της.

Ε, λοιπόν… Θεωρώ πως πήρα τις απαντήσεις μου με την κατάληξη της σειράς. Και οι απαντήσεις, για πρώτη φορά μετά από καιρό – με ικανοποίησαν. Ναι, λοιπόν. Με ικανοποίησαν!

Το θετικό μήνυμα της σειράς. * προσοχή, ακολουθούν spoiler *

Η κατάληξη της «Μητέρας των Δράκων» ξεσήκωσε θύελλες διαμαρτυρίας μεταξύ «αγανακτισμένων φαν» - μα οι συγκεκριμένοι φαν μάλλον δεν είχαν καταλάβει τίποτα τόσο καιρό. Δεν είχαν καταλάβει πως η σειρά δεν αφορά μια ακόμα στερεότυπη μάχη των «καλών» ενάντια στους «κακούς» και πως δεν παρακολουθούν ένα χαρούμενο παραμύθι – με τη Barbie να καβαλά το φλογοβόλο μικρό της Πόνι. Ή ενδεχομένως να μην τους το επέτρεψε να το καταλάβουν η τηλεοπτική εξέλιξη της σειράς στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων – μια εξέλιξη όπου το στοιχείο του George R. R. Martin απουσίαζε ολοένα και περισσότερο, σε βάρος του στοιχείου του εμπορικού κινηματογραφικού κλισέ.

Εξίσου δυσφόρησαν κάποιες «φεμινίστριες», που στην περσόνα της Daenerys είχαν εντοπίσει μια «δυναμική γυναίκα ικανή να ανατρέψει την πατριαρχική τάξη πραγμάτων και να φέρει μια νέα εποχή». Αυτό κατάλαβαν. Λες και οι τάξεις πραγμάτων μπορούν να έρθουν ουρανοκατέβατες, από ένα και μόνο πρόσωπο. Δεν γράφεται έτσι η ιστορία, κύριοι. Και σε αυτό ο Τζορτζ Ρ. Ρ. Μάρτιν είναι ρεαλιστής – με τη γνήσια και αυθεντική έννοια.

Είχα υποθέσει την πιθανή εξέλιξη της Daenerys εδώ και πολλά χρόνια και έβλεπα πάντα, σε εκείνη τη μονομερή μανία της για να «πάρει αυτό που της ανήκει» μια απωθητική, ως ακατανόητη, έλξη για εξουσία. Ένα κίνητρο που με απέτρεπε από το να συμπαθήσω αληθινά τον χαρακτήρα της. Ήλπιζα να δούμε να ξεσπάει η σκοτεινή πλευρά της στο φινάλε – και, για μια φορά, δεν απογοητεύτηκα. Ο τρόπος που έγινε βέβαια ήταν υπερβολικά απότομος και τα κίνητρά της ελαφρώς ακατανόητα – και εδώ για άλλη μια φορά ευθύνεται η έλλειψη γραπτού υλικού, η βιασύνη των παραγωγών να τελειώσουν με τη σειρά και η αδυναμία τους να γράψουν έναν πιστευτό τηλεοπτικό χαρακτήρα – μα το αποτέλεσμα ήταν εκείνο που έπρεπε να είναι. Και αυτό το αποτέλεσμα – η μανιακή βασίλισσα που καταλήγει να σαρώνει τα πάντα στο πέρασμά της – είναι ατόφιο George R. R. Martin.

Επιτέλους, μέσα στον ορυμαγδό της μάχης και τη σκόνη, είχαμε βρει ξανά τα ίχνη του συγγραφέα.

Τα λόγια του Tyrion προς τον Jon στο τελευταίο επεισόδιο (αναμφισβήτητα ό,τι πιο πνευματώδες και εγκεφαλικό έχει πει ο χαρακτήρας τα τελευταία 4 χρόνια) συνοψίζουν όχι μόνο την κατάληξη του χαρακτήρα της Daenerys, αλλά και τη μοίρα κάθε εξουσίας, που στο όνομα «ιδεαλιστικών σκοπών» (πάντα έτσι γίνεται) είναι διατεθειμένη να διαπράξει τις πιο φρικαλέες πράξεις. Και αυτό συνιστά, κατά τη γνώμη μου, ένα από τα σημαντικότερα θετικά μηνύματα της σειράς του George R. R. Martin: δεν υπάρχουν σύγχρονοι «μεσσίες». Η ελευθερία δεν έρχεται σαν δώρο από τον ουρανό, ουρανοκατέβατη σαν το μάννα τ’ ουρανού – ή τη φωτιά του δράκου. Και αν κάποιος «χαρισματικός ηγέτης» σπέρνει υποσχέσεις στα πλήθη των γοητευμένων οπαδών του – προσοχή, γιατί κάποια στιγμή, μαζί με την σπορά έρχεται και ο θερισμός.

Ο Τζορτζ Ρ. Ρ. Μάρτιν είχε δηλώσει από παλιά πως επιθυμεί να μεταφέρει ένα αντιπολεμικό και, συνάμα, ένα περιβαλλοντικό μήνυμα μέσα από το έργο του. Το πολιτικό μήνυμα είναι σαφές. Ο Σιδερένιος Θρόνος συνιστά ένα σύμβολο για οτιδήποτε είναι αρπακτικό και εγωκεντρικό στον άνθρωπο: την εξουσία και τον αγώνα για την κατάκτησή της. Έναν αγώνα που η κατάληξή του δεν μπορεί παρά να είναι βουτηγμένη στο αίμα – πέρα και έξω από κάθε «ιδεαλισμό». Κοινωνικά ιδανικά όπως η «ελευθερία» ή η «δημοκρατία» δεν εξάγονται, ούτε μπορεί να τα «χαρίσει» στον κόσμο κάποιος “ανώτερος ηγέτης”. Να γιατί οι απόπειρες της Daenerys να απελευθερώσει τους σκλάβους ήταν μάταιες. Να γιατί χλεύασαν οι άρχοντες την πρόταση του Sam για να «αποφασίζουν οι ίδιοι οι άνθρωποι για τις τύχες τους», στο τέλος. Δεν είχε έρθει ακόμα η ώρα. Δεν επαρκούσαν οι συνθήκες.

Η δημοκρατία και η ελευθερία δεν χαρίζονται. Δεν εξάγονται με το ζόρι. Ούτε παραδίδονται από πάνω προς τα κάτω, σε ανθρώπους που ποτέ ως τότε δεν είχαν μάθει να ζουν έτσι. Διεκδικούνται. Κερδίζονται με αγώνα του ίδιου του λαού – και όχι μιας χούφτας ηγετών, που στο όνομα αυτών των ιδανικών, είναι ικανοί να κάνουν τα πάντα. Και μαζί με αυτούς όλοι οι κεραυνοβολημένοι φανατικοί οπαδοί τους.

Αυτό, λοιπόν, κατά τη γνώμη μου, συνιστά το θετικό μήνυμα της σειράς – και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο με άφησε ικανοποιημένο το φινάλε, παρά τον τόσο κακοτράχαλο δρόμο που έκανε για να φτάσει ως εκεί.

Όσο αφορά το περιβαλλοντικό μήνυμα; Αυτό σχετίζεται με την «απειλή πέρα από το Τείχος» - τους απέθαντους White Walkers –, τον ερχομό τους και την ανάγκη να αφήσουν οι άνθρωποι τις διαφορές τους και να συνασπιστούν για να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό. Δυστυχώς όμως εδώ η σειρά δεν κατόρθωσε να αποδώσει την απειλή με πειστικό τρόπο, και η κατάληξή της (η σούπερ-Άρια και το φονικό μαχαίρι της) προσωπικά με άφησε απογοητευμένο. Δε βαριέσαι. Αν ολοκληρωθούν τα βιβλία πιστεύω πως θα διαβάσουμε κάτι περισσότερο πιστευτό και ικανοποιητικό.

Επίλογος. Μένουν οι ιστορίες

Η τηλεοπτική σειρά του Game of Thrones κατέληξε να μοιάζει με ένα πελώριο ελβετικό τυρί: νόστιμη και γνωστή στους πάντες – μα γεμάτη τρύπες.

Έστω όμως. Έμεινα ικανοποιημένος με το μήνυμα στο τέλος και την εκτέλεσή του: η σκηνή με το τελικό ξέσπασμα του Drogon ανήκει στις ωραιότερες της σειράς, δίχως αμφιβολία. Σα να είδα κάπου να ξεπροβάλλει πάλι η τροφαντή και χαμογελαστή φιγούρα του Τζορτζ Ρ. Ρ. Μάρτιν, κάπου εκεί, καταμεσής της τηλεοπτικής αντάρας – και χαμογέλασα μαζί του. Και αν η σειρά με απογοήτευσε στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων… δεν ξεχνώ πόσο καλά πέρασα βλέποντάς την τα πρώτα χρόνια – και δεν ξεχνώ πως πέρασα εξίσου όμορφα διαβάζοντας τα βιβλία της (έστω, τα πρώτα τρία!). Και – ναι – οι τελικές κοινωνικές και πολιτικές της προεκτάσεις θεωρώ πως κατορθώνουν να πάνε πέραν του κυνισμού και της παραίτησης: οι άνθρωποι μπορούμε να αλλάξουμε τα πράγματα γύρω μας. Μα πρέπει να μάθουμε να συνασπιζόμαστε. Και πρέπει να μάθουμε να σκεφτόμαστε αλλιώς.

Μένει στον συγγραφέα των βιβλίων να καταπιαστεί ξανά μαζί τους και να μας μεταδώσει τη συνεκτική του άποψη πάνω σε αυτό που είδαμε. Δεν είμαι βέβαιος αν θα ολοκληρώσει τα βιβλία – μα αν το κάνει, νομίζω πως θα ικανοποιηθούν οι προσδοκίες του κόσμου.

Και τώρα; Συνεχίζουμε! Υπάρχουν πολλές σειρές που αξίζουν την προσοχή μας. Παρεμπιπτόντως… σε λίγο καιρό ξεκινάει η προβολή του “Good Omens” – η φοβερή αυτή συνεργασία των Neil Gaiman και Terry Pratchett μεταφέρεται από το βιβλίο στην τηλεοπτική οθόνη! Όσοι το έχετε διαβάσει, ξέρετε. Αναμένω πως και πως. Και ακολουθεί το αγαπημένο και νοσταλγικό “Stranger Things” καταμεσής της καλοκαιρινής κάψας. Έχουμε πολλά να δούμε και να πούμε.

Όσο αφορά τα βιβλία και τις ιστορίες; Αχ, ευτυχώς δεν έχουν τέλος. Υπάρχουν πολλές ακόμα ιστορίες που περιμένουν να χαθούμε στους κόσμους τους… ποιος ξέρει – ίσως καταμεσής αυτών να βρίσκεται και η δική μας.



Το Φονικό Κουνέλι, Μάιος του 19

*** 

Ο Αστερίξ στην Ισπανία [Astérix en Hispanie, 1969]. Όσο μεταβαίνουμε στην «ώριμη» περίοδο, το καστ του γαλατικού χωριού έχει πια συμπληρωθεί. Ο ψαράς Αλφαβητίξ προστίθεται στο παρόν τεύχος, δημιουργώντας ένα εξαιρετικό δίδυμο με τον σιδερά Αυτοματίξ. Το ταξίδι του Αστερίξ στην Ισπανία παρουσιάζει διάφορα αναχρονιστικά στοιχεία (όπως ο χορός των τσιγγάνων), που όμως – όπως είπαμε ήδη – συνιστούν μέρος της γοητείας της σειράς.

ΙΙΙ - Η ώριμη περίοδος

Η Διχόνοια [La Zizanie, 1970]. Όσο ωριμάζουν τα σενάρια του Γκοσινύ, τόσο αποκτά περισσότερα επίπεδα η σειρά – και γίνεται κατάλληλη για πολλαπλές αναγνώσεις. Η «Διχόνοια» συνιστά ένα πανέξυπνο, όσο και διαχρονικό σενάριο – και ξεδιπλώνει μια βαθύτερη, πιο «ενήλικη» διάσταση στις περιπέτειες των φίλων μας.

Ο Αστερίξ στους Ελβετούς [Astérix chez les Helvètes, 1970]. Έχοντας πλέον μεταβεί στη δεκαετία του 70 – μια εποχή που τα πάντα, στον χώρο των τεχνών, έμοιαζαν να σοβαρεύουν –, ο «Αστερίξ» διακατέχεται από μια, σαφέστατα, περισσότερο «ενήλικη» διάθεση. Θα ήταν αδιανόητο πριν λίγα χρόνια, τον καιρό που κυκλοφορούσε το «Αστερίξ Μονομάχος», για παράδειγμα, να βλέπαμε σκηνές με παρακμιακά, έκφυλα «όργια» σε πολυτελείς βίλες διεφθαρμένων Ρωμαίων αξιωματούχων. Αξίζει να σημειωθεί πως την ίδια περίοδο «σοβάρευαν» αντίστοιχα τα σενάρια του Γκοσινύ για τον «Λούκυ Λουκ» - ποιος ξέρει, ίσως κάποια στιγμή να ετοιμάσω ένα αντίστοιχο αφιέρωμα και γι’ αυτό!






Η Κατοικία των Θεών [Le Domaine des dieux, 1971].Ένα από τα αγαπημένα μου τεύχη, όταν ήμουν μικρός, παραμένει ως σήμερα αγαπημένο. Πρόκειται, εξάλλου, για μία από τις κορυφαίες στιγμές κοινωνικής κριτικής του Γκοσινύ – σε μια περίοδο που το περιβαλλοντικό πρόβλημα είχε, για πρώτη φορά, αρχίσει να απασχολεί σοβαρά τον συγγραφικό και επιστημονικό κόσμο της εποχής.

Οι Δάφνες του Καίσαρα [Les Lauriers de César, 1972].Ή αλλιώς, “Ο Αστερίξ στην Ρώμη νο.2”, θα μπορούσαμε να πούμε. Μια ιστορία το χιούμορ της οποίας μοιάζει να απευθύνεται περισσότερο σε ενήλικο παρά σε παιδικό κοινό. Θα τη χαρακτήριζα ως μια ιστορία «κοινωνικού ρεαλισμού», απεικονίζοντας όψεις και συνήθειες μιας εύπορης ρωμαϊκής οικογένειας των καιρών – ή μήπως μιας αστικής οικογένειας της εποχής μας;






Ο Μάντης [Le Devin, 1972].Αν με ρωτούσατε, μικρό, ποια είναι η αγαπημένη μου ιστορία της σειράς, θα απαντούσα «ο Μάντης»! Το σχέδιο του Uderzo είναι πανέμορφο και η ιστορία από τις πιο αστείες. Και φυσικά συμμετέχει όλο το καστ του γαλατικού χωριού – και μικρός έδινα σημασία σε κάτι τέτοια.

Ο Αστερίξ στην Κορσική [Astérix en Corse, 1973].Ένα ακόμα ταξίδι, πιο ανάλαφρο, πιο ηλιόλουστο, κατάλληλο για να ξετυλίξει ο Uderzo πανέμορφα σχεδιασμένα τοπία με δάση και βουνά.

Το Δώρο του Καίσαρα [Le Cadeau de César, 1974]. Άλλη μια ιστορία που είχα αγαπήσει μικρός – κατά βάθος μου άρεσαν πιο πολύ οι ιστορίες που παρουσίαζαν το γαλατικό χωριό και τις σχέσεις των Γαλατών μεταξύ τους. Οι εκλογές και οι έρωτες της ιστορίας την καθιστούν μία από τις πλέον διασκεδαστικές της σειράς.






Το Μεγάλο Ταξίδι [La Grande traversée, 1975].Η μεγαλύτερη, ως τότε, εξόρμηση του Αστερίξ και μια συνάντηση πολιτισμών. Δεν εγείρει ιδιαίτερους προβληματισμούς, μα άκρως διασκεδαστική και ξέχειλη πανέμορφες τοποθεσίες.

Οβελίξ και Σία [Obélix et Compagnie, 1976]. Η υψηλότερη από τις κοινωνικές σάτιρες του Γκοσινύ. Περισσότερα για την μοναδική αυτή ιστορία – ένα αληθινό διαμάντι των κόμικς – θα πούμε παρακάτω.

Ο Αστερίξ στους Βέλγους [Astérix chez les Belges, 1979].Το τελευταίο σενάριο του Γκοσινύ – που εικονογραφήθηκε όμως μετά τον θάνατό του. Περισσότερο και από την ιστορία, εκείνο που δεσπόζει στο συγκεκριμένο τεύχος είναι εκείνη η υπέροχη εικονογράφηση του Ουντερζό – ένας ζωγραφικός πίνακας, φόρος τιμής στον Πίτερ Μπρέγκελ τον πρεσβύτερο.

IV - Η μετά-Γκοσινύ περίοδος

Η Μεγάλη Τάφρος [Le Grand fossé, 1980]. Μια παραλλαγή του “Ρωμαίου και Ιουλιέτας” σε ένα γαλατικό πλαίσιο. Έχει τις στιγμές του, αν και είναι φανερή η απουσία του Γκοσινύ. Η συνέχεια θα ήταν καλύτερη για τον Ουντερζό.

Η Οδύσσεια του Αστερίξ [L'Odyssée d'Astérix, 1981]. Μεταξύ όλων των ιστοριών που κατέγραψε ο Ουντερζό, η «Οδύσσεια του Αστερίξ» θα έλεγα πως είναι εκείνη που θυμίζει περισσότερο το στυλ και το πνεύμα του Ρενέ Γκοσινύ. Και αυτό από μόνο του αρκεί.






Ο Γιος του Αστερίξ [Le Fils d'Astérix, 1983]. Μια πολύ διασκεδαστική ιστορία, που αποκαλύπτει περισσότερο τις τάσεις και προτιμήσεις του ίδιου του Ουντερζό παρά την παράδοση της σειράς. Ο Αστερίξ και ο Οβελίξ σε ρόλο «μπαμπάδων», αντανακλώντας τις νέες εποχές, στις οποίες η «ισοτιμία των φύλων» έπαιζε πια κυρίαρχο ρόλο.

Ο Αστερίξ και η Χαλαλίμα [Astérix chez Rahazade, 1987].Με την «Χαλαλίμα» ο Ουντερζό απομακρύνεται ακόμα περισσότερο από τα ύστερα ώριμα σενάρια του Γκοσινύ. Η σειρά στρέφεται περισσότερο στο φανταστικό και λιγότερο στο ρεαλιστικό στοιχείο – μα αυτό δεν σημαίνει πως δεν διαβάζεται ευχάριστα.








Ρόδο και Ξίφος [La Rose et le glaive, 1991]. Είχα διασκεδάσει πολύ με αυτή την ιστορία όταν τη διάβασα πρώτη φορά μικρός. Διαβάζοντάς τη πάλι, αρκετά χρόνια μετά, δεν σας κρύβω πως το πρώτο που σκέφτηκα ήταν: «ωχ!». Πολλά στερεότυπα, τόσο όσο αφορά τον «παραδοσιακό» ρόλο της γυναίκας, όσο και όσο αφορά τις «φεμινίστριες». Θα πει κάποιος – μα το «Αστερίξ» πάντα έκανε χρήση στερεοτύπων, ειδικά αν μιλάμε για λαούς. Μα εδώ ανοίγει μια άλλη κουβέντα.








Η Γαλέρα του Οβελίξ [La Galère d'Obélix, 1996]. Η ικανότητα του Ουντερζό να παραδίδει ιστορίες στα χνάρια του προκατόχου του, Γκοσινύ, εδώ φαίνεται πως λαμβάνει τέλος. Έχει τις στιγμές της (ποια ιστορία του Αστερίξ δεν έχει), μα δεν συγκρίνεται με το βάθος των παλιών.

Ο Αστερίξ και η Λατραβιάτα [Astérix et Latraviata, 2001].Ό,τι είπα για την προηγούμενη ιστορία, ισχύει και γι’ αυτήν εδώ.

Και ο Ουρανός Έπεσε στο Κεφάλι τους [Le ciel lui tombe sur la tête, 2005]. Στην τελευταία του κατάθεση, ο Ουντερζό επιθύμησε να κάνει μια κοινωνική δήλωση για τον πόλεμο των Αμερικανών στη Μέση Ανατολή, μα και να αποθέσει έναν φόρο τιμής στις δημιουργίες του Ουώλτ Ντίσνεϋ. Η εκτέλεση ομολογουμένως είναι κατώτερη των προσδοκιών – και εδώ αναφέρομαι πάντα στο σενάριο, όχι στο υπέροχο σχέδιο –, μα είναι προς τιμήν του Ουντερζό που καταπιάστηκε με το συγκεκριμένο θέμα. Ποιος ξέρει – ίσως αν έλειπαν οι εξωγήινοι να μας άρεσε περισσότερο.

V - Η νεότερη εποχή

Και ερχόμαστε στο σήμερα – και στη συνέχιση της παράδοσης του Αστερίξ, από τους νέους δημιουργούς του, στους οποίους παρέδωσε πρόθυμα τη σκυτάλη ο Ουντερζό και η οικογένεια Γκοσινί. Ως τώρα έχουν κυκλοφορήσει τρία νέα βιβλία της σειράς: Ο Αστερίξ στους Πίκτους [Astérix chez les Pictes, 2013], Ο Πάπυρος του Καίσαρα [Le Papyrus de César, 2015] και Ο Αστερίξ και ο Υπεριταλικός [Astérix et la Transitalique, 2017].

Διαβάζοντας τις νέες ιστορίες διακρίνει κανείς έναν αέρα ανανέωσης, συγκριτικά με τα τελευταία τεύχη του Ουντερζό. Και αυτό αποκαλύπτει πως η παράδοση του Αστερίξ έχει να προσφέρει πολλά ακόμα στο μέλλον – και να σατιρίσει άφθονες ακόμα πτυχές της σύγχρονης, πολύβουης και συγχυσμένης πραγματικότητάς μας.

Μέρος ΙΙΙ. Η κοινωνική σάτιρα στον Αστερίξ

Α – Αναχρονισμός και Στερεότυπα

Ας ξεκινήσουμε, το λοιπόν! (αναγνώστης: «θες να πεις πως μέχρι τώρα διάβαζα την εισαγωγή;!»). Και, για άλλη μια φορά, θα τα πάρουμε με τη σειρά.

Όπως έγραψα ήδη, βασικό χαρακτηριστικό της γοητείας του «Αστερίξ» είναι ο επιτηδευμένος αναχρονισμός του. Η πλοκή εξελίσσεται πριν δυο χιλιάδες χρόνια, εντός ενός οριοθετημένου ιστορικού πλαισίου (την εποχή της αναδυόμενης Pax Romana, στα χρόνια του Ιουλίου Καίσαρα) – μα η κοινωνία και οι χαρακτήρες που σκιαγραφούνται θυμίζουν περισσότερο το αστικό περιβάλλον του εικοστού αιώνα, παρά την ιστορική εποχή που εξελίσσεται η σειρά. Μα αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό γνώρισμα παρέχει στον Γκοσινί τη δυνατότητα να ελιχθεί μεταξύ ιστορίας, μυθοπλασίας και σάτιρας της σύγχρονης πραγματικότητας. Και το καταφέρνει με μαεστρία.

Ένα ακόμα στοιχείο δεσπόζει τόσο στον «Αστερίξ», όσο και στα κείμενα του Ρενέ Γκοσινί συνολικά (το παρατηρούμε συχνά και στον “Λούκυ Λουκ”): πρόκειται για την τακτική χρήση εθνικών και άλλων στερεοτύπων. Η τάση, δηλαδή, να εξομοιώνονται μεταξύ τους οι εκπρόσωποι ενός λαού/έθνους και να παραβλέπονται οι διαφορές τους, με αποτέλεσμα να «μοιάζουν όλοι ίδιοι».

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η απεικόνιση των Βρετανών στο «Ο Αστερίξ στους Βρετανούς» - οι οποίοι δεν παραλείπουν ποτέ να κάνουν το καθημερινό τους «διάλειμμα για καυτό νερό» μια συγκεκριμένη απογευματινή ώρα (μέχρι που ανακαλύπτουν το τσάι). Θα μπορούσαμε, εξάλλου, να αναφέρουμε τους «χορευτές» Τσιγγάνους που συναντούν οι φίλοι μας στο «Ο Αστερίξ στην Ισπανία», τους «υπναράδες και προσκολλημένους στη βεντέτα» Κορσικανούς, τους «υπερβολικά ακριβείς στην ώρα τους» Ελβετούς και τους «πολεμοχαρείς» Γότθους.

Μα τα στερεότυπα αφορούν και τους ίδιους τους Γαλάτες: Ο ίδιος ο Αστερίξ και ο Οβελίξ συστήνονται στους απορημένους Ινδιάνους (στο «Μεγάλο Ταξίδι») ως εξής: “είμαστε γενναίοι, καλοφαγάδες, πεισματάρηδες, καβγατζήδες... μα αγαπάμε τους φίλους μας... Με άλλα λόγια, είμαστε Γαλάτες”.

Σε μια εποχή αυξημένης πολιτικής ορθότητας, σαν τη δική μας, τέτοια τακτική χρήση στερεοτύπων ίσως “ενοχλήσει” μια μερίδα κόσμου – μα μόνο εκείνους που γυρεύουν κάποια αφορμή για να ενοχληθούν. Τα στερεότυπα στον «Αστερίξ» ποτέ δεν είναι προσβλητικά και ποτέ δεν έχουν σκοπό να υποτιμήσουν κάποιον λαό έναντι κάποιου άλλου – σε αντίθεση, ας πούμε, με τις πρώτες ιστορίες του «Τεν Τεν». Η αυξημένη έμφαση στην ατομικότητα και τη διαφορετικότητα, χαρακτηριστική των καιρών μας, τείνει να παραβλέψει πως υπήρχαν εποχές όπου οι άνθρωποι, ως μέλη κοινωνικών ομάδων, έφεραν όντως χαρακτηριστικά που έτειναν να τους εξομοιώνουν μεταξύ τους. Αν το καλοσκεφτούμε, εξάλλου, η γραμμή ανάμεσα στον κοινωνικά διαμορφωμένο χαρακτήρα των ανθρώπων και το στερεότυπο είναι συχνά λεπτή και δυσδιάκριτη – ακόμα και σήμερα. Που τελειώνει η πραγματικότητα και που αρχίζει το στερεότυπο όταν λέμε πως οι σύγχρονοι Ιάπωνες είναι «εργατικοί», για παράδειγμα, οι Γερμανοί είναι «οργανωτικοί» και οι Άγγλοι… «υπερόπτες»;





Έχω την αίσθηση πως η διαφορά εδράζεται στο αν ένα στερεότυπο είναι θετικό ή αρνητικό. Είναι διαφορετικό αν χαρακτηρίζεις τους Άγγλους «περήφανους» και διαφορετικό αν τους αποκαλείς «υπερόπτες» και «μεθύστακες». Είναι διαφορετικό αν χαρακτηρίζεις τους Γερμανούς «οργανωτικούς» και διαφορετικό αν τους αποκαλείς «ψυχρές υπολογιστικές μηχανές».

Εν τέλει όλα τα στερεότυπα, θετικά και αρνητικά, δεν παύουν να συνιστούν μια απλοϊκή, ενίοτε και παραπλανητική, περιγραφή μιας σύνθετης κοινωνικής πραγματικότητας. Τα χρησιμοποιούμε γιατί μας διευκολύνουν. Όταν ένα στερεότυπο διανθίζεται με το χιούμορ, θυμίζει τις καρικατούρες των σκιτσογράφων: παραμορφώνει επιτηδευμένα την εικόνα ενός προσώπου, υπερβάλλοντας σε κάποια χαρακτηριστικά του, θέλοντας μέσω της υπερβολής να δώσει έμφαση σε κάποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα του χαρακτήρα του.

Ο Ρενέ Γκοσινί έχει κατά νου να ψυχαγωγήσει και όχι να προσβάλλει. Σαν τον σκιτσογράφο δημιουργεί «καρικατούρες» ικανές να μας διασκεδάσουν και να μας θυμίσουν πως αυτός είναι στην πραγματικότητα ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο: μέσα από «γυαλιά στερεοτύπων», τείνοντας να διαφοροποιούμε τα μέλη των ομάδων στις οποίες ανήκουμε και να εξομοιώνουμε τα μέλη των εξωτερικών ομάδων. Όπως εξάλλου έγραφε, παρέα με τον Ουντερζό, στην εισαγωγή του «Ο Αστερίξ στους Βρετανούς»: οι «Βρετανοί» της ιστορίας δεν συνιστούν τους «αληθινούς Βρετανούς», μα τους «Βρετανούς υπό τη ματιά των Γάλλων». Το στερεότυπο, λοιπόν, ίσως αποκαλύπτει περισσότερα για τους ίδιους τους Γάλλους, παρά για τους Βρετανούς.

Πόσος, άραγε, εαυτός μας να βρίσκεται στην εικόνα που διαμορφώνουμε για τον κόσμο που βρίσκεται «έξω» από εμάς;

Β – Η σάτιρα στα τεύχη του Αστερίξ

Χρόνο με το χρόνο, και όσο εδραιωνόταν η σειρά, τόσο ωρίμαζε και το στοιχείο της κοινωνικής σάτιρας στη γραφή του Ρενέ Γκοσινύ. Εκείνο που στην αρχή δεν συνιστούσε παρά σκόρπιες αναφορές, εδώ κι εκεί, έφτασε να καταλαμβάνει τον πυρήνα ολόκληρων ιστοριών – φτάνοντας στο απόγειό του στα «χρόνια της ωριμότητας», στις αρχές της δεκαετίας του 70.

Ήδη στο «Χρυσό Δρεπάνι», τη δεύτερη ιστορία του Αστερίξ, ξεδιπλώνονται κάποιες σατιρικές αναφορές στα κοινωνικά δρώμενα της εποχής μας. Όταν ο Αστερίξ και ο Οβελίξ επισκέπτονται για πρώτη φορά τη Λουτετία (Παρίσι), δυσφορούν με την κίνηση στους δρόμους – ενώ δεσπόζουν τα πεταμένα αγγεία στον Σηκουάνα ποταμό.

Μια πρώιμη υπενθύμιση του οικολογικού προβλήματος και της αστικής μόλυνσης.






Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα σκηνή στο τέταρτο χρονολογικά τεύχος του Αστερίξ, το «Ο Αστερίξ Μονομάχος», αποκαλύπτεται πως οι σκλάβοι που σέρνουν τα κουπιά στη φοινικική γαλέρα δεν είναι στην πραγματικότητα παρά «συνεργάτες» που δεν διάβασαν σωστά τους όρους του συμβολαίου πριν δεχτούν να υπογράψουν. Όσο αφορά τον ιδιοκτήτη του καραβιού, αυτός συστήνεται ως «διευθυντής μάνατζερ».

Οποιεσδήποτε ομοιότητες με τους καιρούς μας δεν είναι καθόλου τυχαίες.







Η κυκλοφοριακή συμφόρηση στους δρόμους επανέρχεται στον «Γύρο της Γαλατίας» - και μαζί με αυτήν άφθονες ευχάριστες αναχρονιστικές αναφορές σε πόλεις και τοπικές συνήθειες της Γαλλίας, όπως για παράδειγμα οι λουόμενοι και τα κορίτσια που κόβουν βόλτες στην ηλιόλουστη παραλιακή Ριβιέρα.





Ο «Αστερίξ και Κλεοπάτρα»ξεχειλίζει χιούμορ και εμβληματικές σκηνές. Ποιος ξεχνά, για παράδειγμα, την ανάβαση του Οβελίξ στη μύτη της Σφίγγας – και το επερχόμενο γκρέμισμά της από το βάρος του, με αποτέλεσμα οι πωλητές στα καταστήματα των «σουβενίρ» να αναγκαστούν να κόψουν τις μύτες από όλες τις μικροσκοπικές Σφίγγες στα ταμεία… Ή την προτροπή της Κλεοπάτρας στον πορτρετίστα της πως θα ενδιαφερόταν να δει μια φορά την εικόνα της σε κάποια άλλη πόζα, πέρα από το παραδοσιακό αιγυπτιακό «προφίλ» - μα ο πορτρετίστας απορρίπτει την πρόταση ως «μοντέρνα τέχνη»…

Τέλος, στο ίδιο τεύχος δεσπόζει η πολλαπλή αναφορά στην περίφημη «μύτη της Κλεοπάτρας» - παραπέμποντας στις επιστημονικές θεωρίες του «χάους» και τη γνωστή ρήση πως «αν η μύτη της Κλεοπάτρας ήταν διαφορετική, η ιστορία της ανθρωπότητας θα είχε διαφορετική εξέλιξη».






Ο «Αγώνας των Αρχηγών», μεταξύ άλλων, ξεχωρίζει για εκείνη την περίφημη επίσκεψη σε έναν δρυΐδη «ψυχίατρο» - μαζί με την ιδιαίτερη γραμματέα και τους ασθενείς του και όλα. Άξιο αναφοράς είναι πως ο Οβελίξ δεν είχε συνειδητοποιήσει πως έχει θέμα με το βάρος του, μέχρι που ο ψυχίατρος του αποκάλυψε πως είναι «χοντρός», μα πως «δεν χρειάζεται να αισθάνεται άσχημα με αυτό»...

Στο ίδιο τεύχος δεσπόζουν οι παραπομπές στα σύγχρονα πανηγύρια, και fun-park (διανθισμένα με αρχαία ρόλερ κόστερ!), που στήνονται παρέα με άφθονα εμπορικά μαγαζάκια, στα πλαίσια του επερχόμενου «μεγάλου αγώνα» ανάμεσα στους αρχηγούς…

Και ερχόμαστε στο πολυδιαβασμένο και πολυσυζητημένο «Αστερίξ στους Βρετανούς». Όλη η παρουσία των Βρετανών στην ιστορία, από την ομιλία ως τις διατροφικές τους συνήθειες, συνιστά από μόνη της μια μεγάλη σάτιρα – με τα στερεότυπά της και όλα. Να πούμε για το – εξαιρετικά βίαιο – παιχνίδι του «ράγκμπι» και τους ενθουσιώδεις οπαδούς; Να πούμε για την απεικόνιση του «Λονδίνου» της εποχής με τις χαρακτηριστικές εκείνες «διπλές άμαξες»; Ή για την περίφημη εκείνη απεικόνιση των τροβαδούρων που ξετρελαίνουν τα νεαρά κορίτσια και τα ωθούν να τσιρίζουν και να τραβούν τις κοτσίδες τους; Ο λόγος φυσικά για τους Beatles, σε μια από τις αγαπημένες μου στιγμές σε όλες τις ιστορίες του «Αστερίξ».

Μη ξεχνάμε πως βρισκόμαστε στο 1966 – όταν το άστρο και η δημοτικότητα των Beatles βρίσκονταν στο απόγειό τους.






Μιλώντας για μουσική… όλη η παρουσία του νεαρού «Γιεγιεδίξ» στο «Αστερίξ και οι Νορμανδοί» δεν είναι παρά μια αναφορά στη ροκ μουσική των καιρών και την επιτηδευμένη παραφωνία της – δυσάρεστη στους πατροπαράδοτους Γαλάτες, μα εξαιρετικά ευχάριστη στον βάρδο Κακοφωνίξ…

Η μετάφραση του ονόματος, εξάλλου, παραπέμπει στους «γιεγιέδες» - όπως αποκαλούνταν περιφρονητικά οι οπαδοί των Beatles και λοιπών pop/rock σχημάτων στη διάρκεια της δεκαετίας του 60… “She loves you, yeah, yeah, yeah…”




Ο «Αστερίξ Λεγεωνάριος»συνιστά μια εσωτερική ματιά σε έναν ρωμαϊκό στρατώνα, ξεκινώντας από το πρώιμο στάδιο της στρατολόγησης και συνεχίζοντας στην εκπαίδευση των νεοσύλλεκτων… Είναι αναμφίβολο λοιπόν πως θα αγαπηθεί από κάθε άνθρωπο που έχει βιώσει την εμπειρία του στρατού!

Η ίδια ιστορία, εξάλλου, απεικονίζει με γλαφυρό τρόπο την οδύσσεια μιας σύγχρονης γραφειοκρατικής διαδικασίας: στην αναζήτηση του λεγεωνάριου Τραγικομίξ, ο Αστερίξ αναγκάζεται να καταφύγει από το «γραφείο πληροφοριών» στο «στρατολογικό γραφείο, τέταρτη πόρτα αριστερά», και από κει στο «γραφείο του εκατόνταρχου υπηρεσίας» και από κει πάλι πίσω στις «πληροφορίες»… μέχρι που κάποια στιγμή ξεχειλίζει το ποτήρι. Αχ, και να κουβαλούσαμε λίγο μαγικό ζωμό στις αποσκευές μας, όποτε μπλέκαμε με τη σειρά μας σε γραφειοκρατικές διαδικασίες…

Εδώ κι εκεί θα συναντήσει κανείς αναφορές που τις αναγνωρίζουν μόνο οι «μυημένοι» - ή εκείνοι που έχουν καλές πηγές πληροφοριών στο διαδίκτυο! Η εικόνα της σχεδίας των πειρατών που ναυαγούν, στο ίδιο τεύχος, συνιστά επί της ουσίας μιας παραπομπή στο ξακουστό έργο του Τεοντόρ Ζερικώ «Η Σχεδία της Μέδουσας» - από τα ξακουστά έργα του Ρομαντισμού, το οποίο παρουσίασα στα «100 Έργα Ορόσημα στην Ιστορία της Ζωγραφικής» ( < κλικ).





Στην «Ασπίδα της Αρβέρνης»συναντούμε μια ξεκαρδιστική σκηνή ενός αρχαίου συστήματος «εσωτερικής επικοινωνίας» σε κάποια «υπηρεσία» των καιρών… Η γραμματέας ομιλεί στο «χωνί επικοινωνίας», το οποίο επί της ουσίας καλύπτει μια τρύπα στο γραφείο – κάτω από το οποίο βρίσκεται ο σκλάβος, που μεμιάς τρέχει για να μεταφέρει την είδηση…

Στο ίδιο τεύχος δεσπόζουν, εξάλλου, οι διαιτητικές μέθοδοι που αποσκοπούν να αποκαταστήσουν την υγεία του αρχηγού Μαζεστίξ… μέθοδοι που παραπέμπουν σε κάποιο σύγχρονο διατροφικό ινστιτούτο.






Ο «Αστερίξ στους Ολυμπιακούς Αγώνες»ακροβατεί ανάμεσα στην ιστορία και τον γοητευτικό αναχρονισμό. Μεταξύ άλλων, δεσπόζουν στο βιβλίο οι υπέροχες πανοραμικές όψεις της Αθήνας και του Πειραιά – που, παρέα με την πανοραμική εισαγωγική εικόνα της Ρώμης στο μεταγενέστερο «Οι Δάφνες του Καίσαρα» ανήκουν στα ωραιότερα σχέδια που κατέθεσε ποτέ η εικονογραφική μαεστρία του Ουντερζό. Η επίσκεψη των Γαλατών στην Ακρόπολη θυμίζει σύγχρονη τουριστική εκδρομή, όπως και η βραδινή επιδρομή στην ελληνική ταβέρνα…

Μα περισσότερο όλων, εκείνο που αποτυπώνεται στη μνήμη είναι ο χορός συρτάκι, που από κοινού χορεύουν αρχαίοι Έλληνες, Ελληνίδες και Γαλάτες, με τον γέροντα Μαθουσαλίξ να πρωτοστατεί στο γλέντι! Μια σαφή αναφορά στον «Ζορμπά», που λίγο καιρό πριν είχε κατακλύσει τον κόσμο με την εμβληματική μουσική και τις σκηνές του – φτάνοντας να καθορίσει την εικόνα που έχουν για τους Έλληνες οι ξένοι. Είπαμε – υπάρχουν πολλών ειδών στερεότυπα, αρνητικά και θετικά.






Ακολουθεί ο «Αστερίξ και η Χύτρα» - από τα αγαπημένα μου και, ταυτόχρονα, ένα από τα σκοτεινότερα τεύχη της σειράς. Ο Αστερίξ εξόριστος από το χωριό σε απεγνωσμένη αναζήτηση χρημάτων, καταλήγοντας ως και να επιδοθεί σε ληστεία τράπεζας – ναι, τα σενάρια του Γκοσινύ έχουν αρχίσει για τα καλά να διαφοροποιούνται από τις περισσότερο ανάλαφρες πρώτες ιστορίες. Σε επίπεδο κοινωνικής σάτιρας, λοιπόν, δεσπόζει ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους εμπόρους και η άγραφη αμοιβαιότητα όσο αφορά τη διαμόρφωση των τιμών της αγοράς («θα του πουλήσετε 14 αγριογούρουνα για 5 σηστέρσια μόνο; Σπάτε τις τιμές! Αυτό είναι έγκλημα!»), η απεικόνιση ενός Ρωμαίου φοροεισπράκτορα, η γλώσσα του οποίου στα μπαλονάκια δεν είναι παρά η συμπλήρωση μιας υπηρεσιακής φόρμας (όπου βάζεις τικ στο ανάλογο κουτάκι), και η προαναφερόμενη ληστεία της τράπεζας.

Μα περισσότερο όλων, εκείνο που μου κίνησε προσωπικά το ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη ιστορία, σχετικά με το θέμα της κοινωνικής σάτιρας, ήταν η απεικόνιση του «μοντέρνου θεάτρου» και της πρακτικής του: σκοπός της ψυχαγωγίας πλέον δεν είναι να επιμορφώσει ή να ταξιδέψει τους θεατές – μα να τους σοκάρει, όσο το δυνατόν περισσότερο. Το πιο πετυχημένο θέαμα όλων είναι εκείνο που κατορθώνει να προκαλέσει το μεγαλύτερο δυνατό σκάνδαλο: στην περίπτωσή μας, να ξεστομίσει ένας Γαλάτης μπροστά στον ίδιο τον Ρωμαίο έπαρχο πως «είναι τρελοί αυτοί οι Ρωμαίοι»… το αποτέλεσμα του οποίου είναι να οδηγηθεί ο θεατρικός σκηνοθέτης στην αρένα με τα λιοντάρια – ευτυχισμένος, μια που η καταδίκη του ισοδυναμεί με τη μεγαλύτερη δυνατή αναγνώριση.

Γ - Η ώριμη περίοδος του Γκοσινύ και το αποκορύφωμα της κοινωνικής σάτιρας

Έχουμε πια μεταβεί στα τέλη της δεκαετίας του 60 – μια εποχή που ο κόσμος δείχνει να έχει πια «σοβαρέψει». Ο ιδεαλισμός παραδίδει ολοένα και περισσότερο τη σκυτάλη στον ρεαλισμό• τα αγαπησιάρικα κινήματα των λουλουδιών έχουν αντικατασταθεί από σοβαρές κοινωνικές εξεγέρσεις• ο κινηματογράφος και οι τέχνες εισέρχονται σε μια βαθύτερη και, ταυτόχρονα, σκοτεινότερη εποχή – θυμίζοντας την κατάδυση στα νερά κάποιας θάλασσας• και η Γαλλία έχει νωπές τις μνήμες της από το μαζικό ξεσήκωμα του Μάη του 68 – και την καταστολή του.

Ο κόσμος στα τέλη της δεκαετίας του 60 δεν θα μπορούσε να είναι ίδιος με τον κόσμο στις αρχές της δεκαετίας. Αντίστοιχα λοιπόν μεταβάλλεται και το χιούμορ των καιρών – και ο Ρενέ Γκοσινύ μιλάει πια σε έναν διαφορετικό τόνο… περισσότερο ώριμο, περισσότερο ενήλικο. Η κοινωνική σάτιρα σε πολλά βιβλία του «Αστερίξ» δεν λειτουργεί πλέον συνοδευτικά στην ιστορία, σαν να επρόκειτο για ένα πρόσθετο καρύκευμα – μα συνιστά τον βασικό κορμό και το κύριο χαρακτηριστικό τους.

Ξεχωρίζω πέντε ιστορίες που αναδεικνύουν στο έπακρο τις νέες τάσεις – από πολλές απόψεις θα έλεγα πως οι συγκεκριμένες πέντε ιστορίες συνιστούν την κορωνίδα του εγκεφαλικού χιούμορ της σειράς. Οι ιστορίες αυτές είναι «η Διχόνοια», «ο Αστερίξ στους Ελβετούς», «η Κατοικία των Θεών», «Οι Δάφνες του Καίσαρα» και το «Οβελίξ και Σία».

Η «Διχόνοια»φέρει ως κεντρικό άξονα της πλοκής την ιδέα των Ρωμαίων να καταπολεμήσουν τους ατίθασους Γαλάτες με έναν διαφορετικό τρόπο – όχι πια δια της βίας, μα εκ των έσω. Και για πρώτη φορά οι Ρωμαίοι – που μέχρι τότε περιορίζονταν σε γραφικές συμπλοκές με τους πάντα ισχυρότερους Γαλάτες – γίνονται πραγματικά απειλητικοί. Διότι όπου δεν πιάνει η τυφλή ισχύς, ίσως να πιάνει το μυαλό. Και πόσοι πόλεμοι κερδήθηκαν δια της στρατηγικής; Πόσοι πόλεμοι δεν χρειάστηκε καν να διεξαχθούν – διότι ο αντίπαλος είχε ήδη νικηθεί εκ των έσω; Η ίδια η Ρώμη, εξάλλου, έμελλε να καταρρεύσει από την ίδια τη διαφθορά της. Τα εδάφη που κατέκτησαν οι βάρβαροι λαοί ήταν τα εδάφη μιας παρηκμασμένης και μαλθακής, πλέον, αυτοκρατορίας.

Στη «Διχόνοια» ο κεντρικός αντίπαλος των Γαλατών δεν είναι πλέον οι Ρωμαίοι – μα ο ίδιος ο εαυτός τους. Αρκεί ένα έξυπνο και μοχθηρό «ζιζάνιο», ένας πράκτορας των Ρωμαίος, για να σπείρει τον ιό της αμφιβολίας και της σύγκρουσης ανάμεσά τους – και να τους αφήσει έπειτα να αλληλοφαγωθούν, ενώ οι Ρωμαίοι κάθονται ήσυχοι παράμερα και περιμένουν. Οι κάτοικοι του γαλατικού χωριού παύουν σταδιακά να έχουν εμπιστοσύνη ο ένας στον άλλον, διαχωρίζονται σε φατρίες και κλείνονται ολοένα και περισσότερο στους εαυτούς τους. Ο πόλεμος για πρώτη φορά εσωτερικεύεται και αγγίζει – σχεδόν – τα όρια του εμφυλίου. Και είναι γνωστό πως οι εμφύλιες διαμάχες υπήρξαν πάντα οι σκληρότερες της ιστορίας, παραχωρώντας τη σκυτάλη στην παντοτινή και αδιάψευστη τακτική κάθε σκεπτόμενης εξουσίας, που τρίβει με ικανοποίηση τα χέρια της: εκείνη του «διαίρει και βασίλευε»…

Μία και μόνο μία είναι η λύση: η συναδέλφωση ενάντια στον κοινό αντίπαλο. Καμία άλλη.







Ακολουθεί «ο Αστερίξ στους Ελβετούς» - μια πανέμορφη ιστορία με άφθονες εναλλαγές σκηνικού, στην οποία μάλιστα για πρώτη φορά οι Γαλάτες καταλήγουν να δειπνήσουν παρέα με έναν Ρωμαίο. Αυτό από μόνο του θα μπορούσε να μαρτυρά πως βρισκόμαστε σε μια νέα εποχή για τον Ρενέ Γκοσινύ – και πως οι χαρακτήρες έχουν ξεφύγει κατά πολύ από τους πρώιμους τόνους του άσπρου και του μαύρου, του καλού και του κακού.

Εκείνο όμως που δεσπόζει περισσότερο, κατά τη γνώμη μου, στη συγκεκριμένη ιστορία (πέρα από τις φοβερές εκείνες αναχρονιστικές ματιές στις «απαραβίαστες» ελβετικές τράπεζες και την αξέχαστη σκηνή με την τοξοβολία και το μήλο), είναι η βαθιά ρεαλιστική απεικόνιση των «ρωμαϊκών οργίων» και της διαφθοράς της εξουσίας.

Μόνο η σεξουαλικότητα λείπει για να μετατραπεί το κόμικ σε μια ιστορία αποκλειστικά για ενήλικες – όλα τα άλλα συστατικά βρίσκονται εδώ: η αχαλίνωτη παράδοση στις απολαύσεις του φαγητού και του πιοτού, η άφεση στα τρυφηλά ένστικτα της παρακμής, η αποχαλίνωση κάθε ανθρώπινου φραγμού στο όνομα της εξουσίας και της διατήρησής της. Όπως εξάλλου δηλώνει ο γλοιώδης κυβερνήτης Χοντροβάκιλλους, δύο είναι οι στάσεις που μπορεί να έχει απέναντι στον αντίπαλό του, ώστε να εξασφαλίσει τα προνόμιά του: «ή θα τον διαφθείρω, ή θα τον σκοτώσω».

Πολλές σελίδες γνήσιας ρωμαϊκής (και όχι μόνο) ιστορίας συμπυκνώνονται σε αυτή τη συγκεκριμένη φράση.





Η «Κατοικία των Θεών»συνιστά από πολλές απόψεις την αγαπημένη μου, απ’ όλες τις ιστορίες του Αστερίξ. Και την αγαπούσα ήδη από μικρός αυτή την ιστορία – ψηλαφώντας όπως όπως το νόημά της, αν και χρειάστηκαν χρόνια για να μπορέσω να το κατανοήσω σε όλη την έκτασή του.

Για δεύτερη φορά εδώ καταφεύγει ο Γκοσινύ στην τακτική της «καταπολέμησης του αντιπάλου εκ των έσω». Η σπορά της διχόνοιας απέτυχε, οι Γαλάτες τα βρήκαν πάλι μεταξύ τους – προχωράμε στο δεύτερο σχέδιο: εκείνο της διείσδυσης του ίδιου του ρωμαϊκού πολιτισμού στη ζωή και την καθημερινότητα των Γαλατών. Η λογική είναι η εξής: αφού δεν μπορείς να νικήσεις τον αντίπαλό σου με τα όπλα ή την διάσπαση… δοκίμασε να τον αφομοιώσεις. Να τον κάνεις να σου μοιάσει.

Το κρυφό όπλο των Ρωμαίων σε αυτή την ιστορία λέγεται «εκσυγχρονισμός». Ήδη τα λόγια του Ιουλίου Καίσαρα στο ξεκίνημα της ιστορίας είναι δηλωτικά της πρόθεσής του: «το χωριό είναι καταδικασμένο να προσαρμοστεί, ή να εξαφανιστεί». Πού να προσαρμοστεί; Στα νέα δεδομένα των καιρών – τα δεδομένα της «ανάπτυξης», της «οικονομίας» και του «εμπορίου». Θυμίζοντας άφθονα ιστορικά παραδείγματα υπανάπτυκτων εθνών, που εξαναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στις πιέσεις των ισχυρών και στις ανάγκες της διεθνούς αγοράς, το γαλατικό χωριό ανοίγει τις πύλες του όχι πια στους βίαιους κατακτητές Ρωμαίους… μα στους ανέμελους τουρίστες που γυρεύουν να καταναλώσουν «ντόπια, παραδοσιακά προϊόντα» και «άγρια γαλατική φύση».

Παράλληλα, το χτίσιμο ενός ρωμαϊκού ξενοδοχείου καταμεσής του γαλατικού δάσους μοιάζει περισσότερο επικίνδυνο και από χίλιες πληγές μάχης. Τι να σου κάνει εδώ ο μαγικός ζωμός. Σύμφωνοι, μπορεί κάποιος να αντισταθεί σε μια ενδεχόμενη πολεμική εισβολή. Μα άντε να αντισταθείς στην εισβολή της «προόδου» - πόσο μάλλον αν εξασφαλίζει χρήμα για τους έξυπνους και εκλεκτά εμπορικά προϊόντα για τα πλήθη. Το οικονομικό καταναλωτικό ένστικτο εισέρχεται για πρώτη φορά στο γαλατικό χωριό – και οι κάτοικοί του αφήνουν στην άκρη τα όπλα και πιάνουν τους λογαριασμούς και τα ισοζύγια.

Γιατί να αντιστρατεύονται πια τους Ρωμαίους, τη στιγμή που εκείνοι μπορούν να αποτελέσουν τους καλύτερους δυνατούς πελάτες τους;






Η «Κατοικία των Θεών» ξεχωρίζει, εξάλλου, και για το πανταχού παρόν περιβαλλοντικό της μήνυμα. Πελώριες εκτάσεις από δάση πέφτουν στο όνομα της «ανάπτυξης» και της «προόδου» - προς απογοήτευση του γλυκού μας Ιντεφίξ. Αλίμονο όμως, στον κόσμο πέρα από τις χάρτινες σελίδες δεν υπάρχουν οι μαγικοί σπόροι του Πανοραμίξ, ικανοί να κάνουν τα δέντρα να φυτρώσουν πάλι. Η καταπάτηση της φύσης στο όνομα του κέρδους (εκείνο που κάποιοι αποκαλούν «ανάπτυξη») είχε μόλις αρχίσει να γίνεται αισθητή σε όλη την έκτασή της τον καιρό εκείνο, στις αρχές της δεκαετίας του 70. Επί της ουσίας βρισκόμαστε στις απαρχές του περιβαλλοντικού κινήματος – και εδώ φανερώνεται πόσο καλά εξέπεμπαν οι κεραίες του Ρενέ Γκοσινύ στον γενικό παλμό της εποχής του.

Κι όμως – οι κοινωνικές αναφορές στην εκπληκτική αυτή ιστορία δεν τελειώνουν εδώ! Κάποια στιγμή ο Αστερίξ έρχεται σε επαφή με τον επικεφαλής των σκλάβων, ζητώντας του να εξεγερθεί, να εγκαταλείψει τη σκλαβιά και να διεκδικήσει, μαζί με τους άλλους σκλάβους, την ελευθερία του – καταφέρνοντας έτσι ένα ανεπανόρθωτο πλήγμα στους Ρωμαίους. Ο σκλάβος αρχικά δελεάζεται… μα η κατάληξη είναι διαφορετική: οι σκλάβοι συνδικαλίζονται και διεκδικούν οικονομικά οφέλη από τους αφεντάδες τους. Οι Ρωμαίοι υποχωρούν και δέχονται να τους πληρώσουν και να βάλουν στην άκρη τα μαστίγια. Οι σκλάβοι υποχωρούν με τη σειρά τους – και η εργασία συνεχίζεται, με τους απλούς, μέχρι πρότινος, σκλάβους να έχουν μετατραπεί σε συνασπιζόμενους συνδικαλιστές σκλάβους. Και όπως αναφέρει ο επικεφαλής των σκλάβων στον αποσβολωμένο Αστερίξ: «οι σκλάβοι δουλεύουν καλύτερα από τη στιγμή που άρχισαν να τους πληρώνουν».






Πραγματικά, όλη η εποχή μας σε μία και μόνο ιστορία. Θυμίστε μου παρακαλώ τον λόγο που οι ιστορίες του «Αστερίξ» κυκλοφορούν σε όλα τα περίπτερα της χώρας – μα αντιμετωπίζονται απλά ως «παιδικά κόμικς» από την πλειοψηφία του κόσμου; Υποθέτω διότι ο ίδιος αυτός κόσμος δεν έχει κατορθώσει να εμβαθύνει στα μηνύματά του… Δε βαριέσαι – κάτι τέτοια με εξωθούν να γράφω αυτά εδώ τα αφιερώματα. Κάποιος πρέπει να το κάνει, σε τελική ανάλυση.

Οι «Δάφνες του Καίσαρα»ανήκουν στις ιστορίες που θα εκτιμήσει περισσότερο ο ενήλικας, συγκριτικά με το παιδί. Πλέον τη συγκαταλέγω στις αγαπημένες μου ιστορίες – αν με ρωτούσατε όταν ήμουν παιδί, δύσκολα θα την τοποθετούσα έστω και στο τοπ-10, προτιμώντας πιο ανάλαφρες ιστορίες όπως «ο Μάντης» και το «Ρόδο και Ξίφος».

Καταρχάς το σχέδιο του Ουντερζό βρίσκεται πια στο αποκορύφωμά του. Το εισαγωγικό γενικό πάνελ της Ρώμης είναι τόσο εντυπωσιακό, που θα μπορούσε εύκολα να περάσει για μακέτα παρμένη από κάποιο ιστορικό ρωμαϊκό μουσείο. Οι φιλότεχνοι, εξάλλου, θα παρατηρήσουμε με ευχάριστη έκπληξη τις αναφορές του Ουντερζό σε κλασικά γλυπτά της ιστορίας της τέχνης, μέσα από τις στάσεις εκείνου του σκλάβου στο παζάρι – από τον «Δισκοβόλο» και τον «Λαοκόοντα» ως τον «Σκεπτόμενο» του Ροντέν… Κάτι τέτοιες εικαστικές πινελιές ίσως διαφύγουν από το παιδί, μα σκορπίζουν χαρά στον επιμορφωμένο ενήλικα.

Όντας το μοναδικό βιβλίο της σειράς που εκτυλίσσεται εξ’ ολοκλήρου στον «ομφαλό της γης» και την πιο ανεπτυγμένη πόλη των καιρών της – τη Ρώμη – συνιστά ένα τέλειο πάτημα για τον Ρενέ Γκοσινύ, ώστε να σατιρίσει τα ήθη της μοντέρνας εποχής μας. Από τη μία έχουμε εκείνη την αποτύπωση της μεσαίας ρωμαϊκής οικογένειας, που ισορροπεί όπως-όπως μεταξύ της συντήρησης και της ανάγκης για ξεσάλωμα και υπέρβασης των κοινωνικών φραγμών. Από την άλλη έχουμε την αποτύπωση των ρωμαϊκών δικαστηρίων και της ματαιόδοξης φλυαρίας του δικηγορικού λόγου. Αυτά μεταξύ άλλων.






Και συνεχίζουμε με το «Οβελίξ και Σία» - το περιεχόμενο του οποίου θα μπορούσε να συνιστά, παρέα με την «Κατοικία των Θεών», υλικό διδασκαλίας στα σχολεία. Και να είστε βέβαιοι πως μιλάω απολύτως σοβαρά αυτή τη στιγμή.

Η συγκεκριμένη ιστορία συνιστά μια σπουδή στον καπιταλισμό. Ταυτόχρονα συμπληρώνει την άτυπη «τριλογία» των ιστοριών (μαζί με τη «Διχόνοια» και την «Κατοικία των Θεών») στις οποίες οι Ρωμαίοι επιχείρησαν να καταλάβουν τους Γαλάτες εκ των έσω. Η προβληματική γύρω από την εισβολή της οικονομίας και του παραγωγικού-καταναλωτικού μοντέλου φτάνουν στο αποκορύφωμά τους – και μαζί με αυτές ο κύκλος του «Αστερίξ» φτάνει στο αποκορύφωμα των εγκεφαλικών ιστοριών του.

Όλα ξεκινούν όταν ένας πονηρός οικονομολόγος – που συνιστά καρικατούρα του Γάλλου πολιτικού και μελλοντικού προέδρου, Ζακ Σιράκ – προτείνει στον Καίσαρα την απόλυτη μέθοδο κατάκτησης του αλύγιστου, ως τότε, γαλατικού λαού: τη μετατροπή του σε «συνέταιρους καπιταλιστές», διατεθειμένους να συνάψουν εμπορικές συμφωνίες με τους πρώην εχθρούς τους και να ανταγωνιστούν ο ένας τον άλλο προς όφελος του ατομικού κέρδους, μιας ζωής καταναλωτικής χλιδής και ενός εποικοδομήματος κοινωνικού κύρους. Και δεν είναι τυχαίο που το πρώτο θύμα της νέας τακτικής είναι ο παντοδύναμος μεν, αφελής και ανασφαλής δε, Οβελίξ.

Κλειδί της επιτυχίας του σχεδίου είναι η μετατροπή ενός άχρηστου αντικειμένου σε καταναλωτικό προϊόν μεγάλης αξίας: ο λόγος για τα περίφημα μενίρ, που ως τότε έμοιαζαν να μην έχουν την παραμικρή χρησιμότητα. Αρκεί όμως να προσδώσει μια επίστρωση «αξίας» πάνω τους ένας διαπρεπής οικονομολόγος, για να μεταμορφωθούν σε προϊόντα υψηλής αναγκαιότητας.

Αναγκαία σε τι ακριβώς; Μα σε άφθονα πράγματα, όπως αποκαλύπτουν οι διαφημιστικές μπροσούρες που μοιράζονται στους Ρωμαίους πολίτες, που καλούνται, πλέον, να επενδύσουν πάνω τους τα χρήματά τους. «Σκλάβους έχεις… μενίρ όμως έχεις;». E, λοιπόν, καιρός να αποκτήσεις!




Και τα μενίρ ξεχύνονται στην αγορά. Και οι πηγές τους ποικίλουν – εκείνο που ξεκίνησε από έναν και μοναδικό παραγωγό (τον Οβελίξ) έχει καταλήξει να μετατραπεί σε ένα διεθνές ανταγωνιστικό παραγωγικό σύστημα.

Οι παραγωγοί αυξάνονται με ραγδαίους ρυθμούς, όσο βλέπουν πως το προϊόν τους έχει πέραση και αποφέρει έσοδα. Και μαζί με τους παραγωγούς καλλιεργείται και ο ανταγωνισμός – ποιος θα δημιουργήσει το καλύτερο μενίρ, ποιος θα παράγει περισσότερα, ποιος θα απασχολήσει περισσότερους και καλύτερους εργάτες.

Ο καπιταλισμός έχει εισέλθει για τα καλά στον ειρηνικό, μέχρι τότε, κόσμο του γαλατικού χωριού. Ο αγώνας για το μονοπώλιο της αγοράς έχει ξεκινήσει – μόνη σημασία ποιος θα επικρατήσει έναντι του άλλου. Και να πως ένα άχρηστο αντικείμενο μεταμορφώνεται σταδιακά σε αντικείμενο υψηλής χρησιμότητας, φτάνοντας να μετατραπεί σε μέτρο ανταλλαγής, καθορίζοντας την αξία, τις τιμές και τις συνθήκες της διεθνούς αγοράς.

Σε έναν κόσμο σαν αυτόν δεν προκαλεί καμία εντύπωση λοιπόν που η Αππία Οδός καταλήγει να κλείσει ως ένδειξη διαμαρτυρίας, επειδή «το μονοπώλιο των γαλατικών μενίρ διακυβεύει την εργασία των Ρωμαίων σκλάβων»…







Και όταν ο Αστερίξ προτείνει στον Οβελίξ να πάνε για κυνήγι, εκείνος του απαντάει: «εγώ δεν χάνω τον χρόνο μου τζάμπα» - και κατευθύνεται στο λατομείο των μενίρ του, ώστε να επιβλέψει το εργατικό προσωπικό του.

Γιατί με τον ερχομό του καπιταλισμού αλλάζει και η έννοια του χρόνου. Ο χρόνος πλέον διαχωρίζεται σε «παραγωγικός» και «μη-παραγωγικός» - και φυσικά παραγωγικός χρόνος είναι εκείνος που αποφέρει κέρδη…

Αχ, και να διδάσκονταν αυτές οι ιστορίες στα σχολεία. Σύμφωνοι, τα παιδιά τις διαβάζουν, το ίδιο και οι ενήλικες – μα αμφιβάλλω αν εμβαθύνουν στο νόημά τους.

Επίλογος

Να που το αφιέρωμα, λοιπόν, έφτασε τις 6500 λέξεις! Ουφ! Ναι, πήρε καιρό για να το γράψω – μα το χάρηκα, να είσαι βέβαιος γι’ αυτό αγαπητέ αναγνώστη. Θέλω να πιστεύω πως το χάρηκες κι εσύ μαζί μου.

Σκοπός αυτού του αφιερώματος ήταν αφενός να καταδείξω την κοινωνική διάσταση μιας από τις δημοφιλέστερες σειρές κόμικς όλων των εποχών. Αφετέρου ήταν ένας μικρός προσωπικός φόρος τιμής σε μια σειρά με την οποία μεγάλωσα – και μεγαλώνω ακόμα.

Ω, ναι. Θα συμφωνήσω μαζί σου, Οβελίξ. «Είναι τρελά αυτά τα Κουνέλια!»


Αν σας άρεσε η παρουσίαση, προτείνω να περάσετε μια βόλτα και από τα ακόλουθα αφιερώματα:

Τριάντα και ένας λόγοι για να διαβάσετε το Sandman

Τα κοινωνικά μηνύματα του Χάρι Πότερ

© Το αφιέρωμα στον Αστερίξ γράφτηκε με άφθονα διαλείμματα μεταξύ Απριλίου και Ιουνίου του 19 από το Φονικό Κουνέλι. Τα εύσημά μου στα φιλαράκια που σκάναραν τα τεύχη και τα ανέβασαν στο διαδίκτυο. Τα λέμε στο επόμενο! 

........................

Σε αυτό λοιπόν, ο περιπλανώμενος και ο νοσταλγός είναι στο βάθος ίδιοι μεταξύ τους. Είναι οι άνθρωποι που αλλάζουν τον κόσμο γύρω τους. Όχι γιατί θέλουν ν’ αλλάξουν τον κόσμο… δεκάρα δεν δίνουν! Η καρδιά τους όμως… χτυπάει πολύ δυνατά για να χωρέσει σε αυτόν τον κόσμο. Η μουσική της καρδιάς τους είναι παράταιρη με τον ρυθμό του κόσμου. Ο ρυθμός τους πάλλεται αλλιώς. Ένας χτύπος που άλλοτε μιλά για περιπέτεια… και άλλοτε για νοσταλγία… μα στο βάθος είναι ο ίδιος πάντα χτύπος. Είναι ο ρυθμός εκείνων που αποζητούν παραδείσους.

Και το επιφώνημα «Αχ» είναι η μαγική εκείνη λέξη που συνδέει όλους εκείνους τους παντοτινούς πειρατές, τον έναν με τον άλλον.

~

Κάποιες σκέψεις ύφαναν ένα ανοιχτόχρωμο πέπλο στη σκέψη μου, υγρό και διάφανο σαν βρεγμένο μπλουζάκι σε γυναικείο στήθος. Σκέψου να συνδιαλέγεσαι με τα στοιχεία της φύσης – με τα πουλιά και τα δέντρα και τη γη. Σκέψου να μιλούσαν στην ανθρώπινη γλώσσα – ποτέ ξανά δεν θα αισθανόσουν μόνος. Θα ήσουν εκεί, καταμεσής των φυτών και των ζώων, και θα ένιωθες αυτάρκης. Σαν τις ταινίες της Disney ένα πράγμα, δίχως όμως τους ξενέρωτους πρίγκιπες και τις κάλπικες πριγκίπισσες.

Οι ίδιες όμως σκέψεις βρήκαν γρήγορα τον αντίλογό τους. Να μιλούν τα ζώα στη γλώσσα μας; Όχι δα! Σύμφωνοι – στην αρχή θα χαιρόμασταν. Μετά όμως θα συνέβαινε εκείνο που συμβαίνει πάντα: θα άρχιζαν οι παρεξηγήσεις, οι παρερμηνείες, τα «τι εννοείς με αυτό που είπες», ή «πάρ’ το πίσω αυτό!», ή «για να λες έτσι, μάλλον δεν συμφωνείς μαζί μου», ή «γιατί δεν εκφράζεσαι αλλιώς», ή «γιατί δεν μου μιλάς σαν άλλοτε»… και θα γινόμασταν μπάχαλο μεταξύ μας. Πάλι απ’ την αρχή, άνθρωποι, ζώα και φυτά, ένα μπλεγμένο κουβάρι, να τσακωνόμαστε με πολεμοφόδια μας τις λέξεις, έχοντας ανάγκη από λεξικά και αποκρυπτογράφηση μπας και συνεννοηθούμε.

Ήταν, θυμάμαι, ένα ζεστό βράδυ πριν 12 περίπου χρόνια και είχα βγει με μια μεγάλη παρέα στα Εξάρχεια. Είχαμε πιάσει την κουβέντα μ’ έναν τύπο που έγραφε στα blogs, μεγαλύτερο από μένα καμιά δεκαριά χρόνια, και ανταλλάσσαμε ιδέες καταμεσής μπυροποσίας. Ανέλυα κάποιο θέμα και ρητόρευα – υποθέτω με αποτελεσματικότητα, μια που με άκουγε με προσοχή. Κάποια στιγμή με ρωτάει: «έχεις blog;». Όχι, απαντώ. «Πως και έτσι;», με ρωτάει. «Είσαι από εκείνους που πολύ εύκολα τους φαντάζομαι να γράφουν σε blog.» Το σκέφτηκα – ναι, γιατί όχι. 

«Λένε πως το μέρος αυτό δημιουργήθηκε πριν πολλές χιλιετίες. Όταν ο πρώτος Δικτάτορας, του πρώτου Κράτους, του πρώτου Πολιτισμού, σκέφτηκε πως τα βιβλία αποτελούσαν απειλή για τον ίδιο – μεγαλύτερη από το μεγαλύτερο στρατό. Λένε πως κάποτε το μέρος αυτό αποτελούσε έναν περίλαμπρο ναό, μα τώρα πια χώθηκε κάτω από τη γη, προκειμένου να διαφυλάξει την κληρονομιά του. Μα σάμπως δε μοιάζει με ουρανό εκείνη η οροφή που αντικρίζεις; Και τα απειράριθμα φωτάκια της, θαρρείς λάμψεις κεριών, σάμπως δεν μοιάζουν με αστέρια;»

Επίμετρο

Και κάπου εδώ επιλέγω να ολοκληρώσω την προσωπική αυτή ιστορική αναδρομή. Στα επόμενα χρόνια (το 16, το 17, το 18, και ο φετινός χρόνος) έμελλε να δουν το φως (ή μάλλον, το ημίφως του λαγουμιού) πολλές σημαντικές παρουσιάσεις, για άφθονα θέματα λογοτεχνικού και καλλιτεχνικού περιεχομένου. Το Κουνέλι είχε βρει πια το ύφος και τον προσανατολισμό του – η συνέχεια θα το ενίσχυε ακόμα περισσότερο. Θα μιλήσουμε ξανά για όλες αυτές τις παρουσιάσεις και θα επανερχόμαστε σε αυτές ανά διαστήματα – ούτως ή άλλως η φάση εδώ πάει πέρα από το ψυχαναγκαστικό «εδώ και τώρα» του χρόνου. Όταν γράφω ένα κείμενο δεν σκέφτομαι μόνο τον κόσμο που θα το διαβάσει «τώρα» - μα και τον κόσμο που θα το διαβάσει σε κάποια απροσδιόριστη στιγμή στο μέλλον – ή στο παρελθόν, μια που αυτά τα λόγια μου ήδη ανήκουν στον χρόνο που πέρασε!

Εδώ στο Λαγούμι δεν υπάρχει Τώρα, δεν υπάρχει Πριν, ή Μετά. Ο χρόνος μοιάζει με τα σπιράλ των βιβλίων στις βιβλιοθήκες, στην εικόνα του «Λαγουμιού». Ή με εκείνους τους λαβύρινθους που περιέγραφε ο Μπόρχες





Θα σταθώ σε ένα στοιχείο που δεν σχολιάζεται – μα συνιστά πλέον ακρογωνιαίο λίθο κάθε παρουσίασης που επιχειρώ: ο λόγος για τον γραφιστικό σχεδιασμό της κεντρικής εικόνας. Θέλοντας να αποτυπώσω όσο το δυνατόν περισσότερο την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα κάθε διαφορετικής παρουσίασης, επέλεξα να τη συνοδεύω με μια εικόνα που αποτυπώνει, ως ένα βαθμό, το ύφος του κειμένου. Κάθε αφιέρωμα φέρει και τη δική του μικρή «αφίσα». Το εικονογραφικό/σχεδιαστικό κομμάτι συνιστά αναπόσπαστο μέρος του Κουνελιού – και, πέραν του γραπτού ύφους, αποτελεί σήμα κατατεθέν. Η τελική πινελιά του δημιουργού.

Σας είπα: πρόκειται για ένα προσωπικό δημιουργικό εγχείρημα. Ας κατευθύνονται οι μάζες των αναγνωστών σε άλλες σελίδες και άλλα site, που ενδεχομένως τους τραβάνε καλύτερα την προσοχή, πλουμίζοντάς τους με αποσπασματικές πληροφορίες και βολικά κείμενα σε λεζάντες… Όσοι έρχονται εδώ όμως, ξέρουν, πως θα βρουν κάτι μοναδικό.






Και αυτή είναι η χαρά και περηφάνια μου. Και αυτή είναι η ανταμοιβή μου για τις εκατοντάδες των ωρών που πέρασα μονάχος μου – και θα συνεχίσω να περνώ – γράφοντας όλα αυτά τα κείμενα, συλλέγοντας όλα τα αποσπάσματα (που αριθμούν χιλιάδες σελίδες Word), συλλέγοντας και σχεδιάζοντας όλες τις εικόνες. Ώρες που θα μπορούσα να περνώ έξω, διάγοντας μια κάποια αυξημένη κοινωνική ζωή, πηγαίνοντας εδώ κι εκεί και διασκεδάζοντας. Μα δεν πειράζει – αυτή είναι η μεγαλύτερη διασκέδαση και μεγαλύτερη ανταμοιβή μου.

Πρόσφατα είπα να τοποθετήσω ένα μικροσκοπικό “donate” button εκεί στα δεξιά του blog – δε βαριέσαι, σκέφτηκα. Ίσως κάποιος, κάποτε, να θελήσει με αυτόν τον τρόπο να δείξει την εκτίμησή του. Τον ευχαριστώ προκαταβολικά. Μα η ωραιότερη ανταμοιβή υπήρξαν οι φίλοι που έκανα – που ανακάλυψαν το Κουνέλι παρασύρθηκαν στα λαγούμια του και ήρθαν σε επαφή μαζί μου. Δεν σας το κρύβω: η πλειοψηφία του κόσμου παραμένουν μακρινοί, άγνωστοι και ανώνυμοι. Μάζες, ενίοτε χιλιάδων επισκεπτών, που θα δουν κάποιο κείμενο, θα πατήσουν κάποιο like, θα κάνουν ίσως κάποια κοινοποίηση. Και αυτό ήταν όλο. Ποτέ δεν θα μιλήσουν, ποτέ δεν θα σχολιάσουν. Τι να γίνει – έτσι πάνε αυτά.

Μα για τους «λίγους και τρελούς». Για εσάς που αγαπήσατε τη φάση με το Φονικό Κουνέλι και τη στηρίξατε έμπρακτα ως τώρα – για εσάς σήμερα επέλεξα να φορέσω τα γιορτινά μου ρούχα.

Εμπρός, λοιπόν! Πάμε γι’ άλλα. Ο αέρας φυσάει στα πανιά του σκάφους μας, η θάλασσα απλώνει το απέραντο γαλάζιο της – και μας καλεί. Προορισμός μας το Νησί. Σαλπάρουμε ξανά!

Κλείνω με ένα κείμενο που είχα μοιραστεί εδώ, μαζί σας, πριν κάποια χρόνια.


Πεθαίνεις όταν παύεις να ερευνάς τον κόσμο γύρω σου, όταν δεν αποκτάς καινούργιες γνώσεις, όταν δε σου γεννώνται ερωτήματα, όταν δε γυρεύεις απαντήσεις, όταν επαναπαύεσαι στα ίδια και τα ίδια.

Ο περισσότερος κόσμος πεθαίνει νέος, λίγο μετά τα χρόνια του σχολείου. Κάποιοι το τραβάνε περισσότερο, καμιά δεκαετία, ίσως και δύο, ώσπου κάποια στιγμή βολεύονται κι αυτοί στον τάφο τους.

Λίγοι, πολύ λίγοι, πεθαίνουν όταν γεράσουν.

Αυτοί οι τελευταίοι, ίσως, ούτε τότε.

Κάθε φασισμός γεννιέται μέσα από την κρίση, τη φτώχεια, την ανεργία και το άγχος. Η κομματική του συνιστώσα δεν αποτελεί παρά το επίσημό του προσωπείο – μα πίσω από το προσωπείο ενεδρεύει πάντα το ίδιο τέρας με τα πολλαπλά κεφάλια. Και αν έχει ένα κεφάλι λιγότερο... το τέρας παραμένει. Ένα τέρας που αντλεί δύναμη από την αδυναμία του κόσμου. Από την επιθυμία κάθε ανασφαλούς ανθρώπου να αισθάνεται πως είναι μέρος κάποιας ισχυρής εθνικής οντότητας – και έτσι να αναπληρώνει το εσωτερικό του κενό. Από τις μαζικές ψευδαισθήσεις συλλογικού μεγαλείου. Από την αναζήτηση εύκολων αποδιοπομπαίων τράγων για τα προβλήματα που μας ταλαιπωρούν. Από τη φαινομενική αντίφαση μεταξύ της επιθυμίας εξέγερσης και τις ασυνείδητες ροπές υποταγής σε κάποιον ισχυρό «ηγέτη».

Από την ημιμάθεια. Και αυτή η τελευταία ανήκει στους πιο επικίνδυνους συμμάχους κάθε φασισμού. Είναι εκείνη που κάνει να καρποφορούν οι ιδέες της προγονολατρείας και της δίχως κριτική εξιδανίκευσης του εθνικού μας παρελθόντος. Εκείνη που διαστρεβλώνει την αναζήτηση της γνώσης και τη μετατρέπει σε μύθευμα, σλόγκαν και κλισέ.

Από την αδυναμία διαλόγου και κριτικής σκέψης – και την αντικατάστασή τους με προκατασκευασμένες ατάκες και άφθονο τσαμπουκά.

Από τη βαθιά αλαζονεία πως, τάχα, «εμείς» είμαστε «ανώτεροι» από τους άλλους. Από τον διαρκή φόβο απέναντι στον «άλλο», τον «διαφορετικό».

Ο φασίστας είναι ένας βαθιά φοβισμένος άνθρωπος. Βλέπει παντού γύρω του απειλές. Και ο κόσμος που έχει σχηματίσει μέσα στο κεφάλι του, ο κόσμος που προβάλλει έξω από αυτόν… είναι μια διαστρεβλωμένη αντανάκλαση αυτού του φόβου του. Και σε αυτόν τον κόσμο ο φόβος κυριαρχεί. Ο φόβος και το μίσος.

Χρειάζεται κάποτε να καταλάβει αυτός ο ανασφαλής άνθρωπος πως ο κόσμος δεν είναι χρωματισμένος με τόνους άσπρου-μαύρου. Και πως η αλήθεια που έχει σφηνωθεί μες στο κεφάλι του δεν είναι η πραγματικότητα – παρά μια φοβισμένη, διαστρεβλωμένη οπτική της.

Και χρειάζεται – επιτέλους – μια φορά ο φοβισμένος αυτός άνθρωπος να μάθει να στέκεται στα δυο του πόδια. Μονάχος του. Δίχως κόμματα, δίχως ομάδες, δίχως ετοιμοπαράδοτα ιδανικά, δίχως βολικές ιδεολογίες που τον κάνουν να αισθάνεται δυνατός. Όχι – να κάτσει μόνος του, κατάμονος. Αν αντέχει.

Και να σκεφτεί. Μια φορά ας κάτσει να σκεφτεί.

Και να κάνει και μερικά ταξιδάκια. Να γνωρίσει άλλους λαούς του κόσμου. Να διαβάσει λογοτεχνία, ποίηση, να ακούσει μουσικές, να μάθει τέχνη.

Και τότε ίσως καταλάβει. Ίσως καταλάβει τι σημαίνει πραγματικά η λέξη «ελευθερία».

«Γλίτωσα από την πατρίδα, γλίτωσα από τους παπάδες, γλίτωσα από τα λεφτά, ξεκοσκινίζω. Όσο πάει και ξεκοσκινίζω· αλαφρώνω. Πώς να σου το πω; Λευτερώνουμαι, γίνουμαι άνθρωπος.» - Νίκος Καζαντζάκης, «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά».

Αναγέννηση

Τα πάντα έδειχναν να έχουν τελειώσει. Το συγκρότημα έφτανε στο τέλος του δημιουργικού του κύκλου, πνιγμένο σε μια μαύρη, παχύρευστη, κολλώδη θάλασσα άρνησης και πόνου, μια άβυσσο μηδενισμού. «Είχα χάσει κάθε φίλο που είχα», εξομολογήθηκε αργότερα ο Robert Smith, «κάθε έναν χωρίς καμία απολύτως εξαίρεση, κι αυτό γιατί ήμουν απίστευτα δυσάρεστος, απωθητικός και εγωκεντρικός. Τουλάχιστον είχα κατορθώσει να διοχετεύσω όλη αυτή την αρνητική ενέργεια που είχα, όλα τα αυτοκαταστροφικά στοιχεία της προσωπικότητας μου σε κάτι».

Αυτό το κάτι υπήρξε το “Pornography”. Έτος κυκλοφορίας του το 1982, μια χρονιά που φάνηκε πως οι Cure θα έφταναν στο τέλος της σύντομης, σκοτεινής, μα άκρως επιδραστικής τους πορείας – επιδραστικής για τους κύκλους του βρετανικού underground και του αναδυόμενου (από τα βαθύτερα υπόγεια του μουσικού ασυνείδητου) κινήματος του Gothic Rock. Ο Simon Gallup (μπασίστας και δεύτερος, μετά τον Σμιθ, ακρογωνιαίος λίθος της μπάντας) εγκατέλειψε το συγκρότημα μετά την κυκλοφορία του δίσκου, ενώ ο ντράμερ Lol Tolhurst άφησε τα ντραμς στην άκρη (του οποίου το ξερό, μονότονο παίξιμο είχε κατορθώσει να ταιριάξει απόλυτα με το μινιμαλιστικό ύφος της μουσικής) και έπιασε τα keyboards… Και ο Σμιθ; Ο Σμιθ ήταν μόνος του, ένιωθε μόνος του, περισσότερο από ποτέ. Ποιο το νόημα να συνεχίσει πια.

Κάπου εκεί λοιπόν, ριγμένος στο βάθος της αβύσσου, κατόρθωσε να βγάλει μια φωνή, τέτοια που αντιλάλησε ως πέρα και η κρυστάλλινη ηχώ της οποίας τρύπησε τους μαύρους τοίχους: “I must fight this sickness! Find a Cure!”. Και σαν φοίνικας το συγκρότημα έμελλε να αναγεννηθεί – και μαζί μ’ αυτό ο ίδιος ο Ρόμπερτ Σμιθ, αποδεικνύοντας πως δεν υπάρχει τέλος αν δεν το επιλέξεις… μονάχα σταθμοί που διαδέχονται ο ένας τον άλλον.

Έναν χρόνο μετά το “Pornography”, εν έτει 1983, ο Σμιθ εξέπληξε κυριολεκτικά τους πάντες – συμπεριλαμβανομένου του εαυτού του, θα λέγαμε – κυκλοφορώντας ένα κατάφωρα pop single, ένα ανεβαστικό και ελαφρού περιεχομένου τραγούδι με τίτλο “Let’s Go To Bed”. Ήταν ό,τι πιο πιασάρικο είχαν κυκλοφορήσει οι Cure από τις πρώτες μέρες του “Boys Don’t Cry”, ενώ οι χαρούμενοι τόνοι του τραγουδιού έστεκαν σε απόλυτη αντιπαράθεση με το βαθιά πεσιμιστικό, ατμοσφαιρικό και εσωτερικό ύφος που είχε πλάσει το συγκρότημα τα περασμένα χρόνια. Αξίζει να σημειώσουμε πως ο Σμιθ προσπάθησε να κυκλοφορήσει το τραγούδι όχι με το κανονικό όνομα της μπάντας, αλλά με το ψευδώνυμο Recur, γνωρίζοντας πως το κομμάτι θα ξένιζε τους πάντες και θα απομάκρυνε πλήρως ακόμα και εκείνη την πιστή μερίδα των οπαδών τους – το μόνο ίσως που τους είχε απομείνει.

«Μικρό γυαλιστερό γυαλιστερό ζωάκι 

οπού φοβάσαι όλο και ζαρώνεις, 

μην τρέχεις να γλυτώσεις από μένα 

με βιάση τόση! 

Δε σε χτυπά το φτυάρι μου και δε μπορεί να σε σκοτώσει! 

Πολύ λυπάμαι πού οι άνθρωποι εχτροί 

γίναν σ’ όλα τα πλάσματα της φύσης, 

ώστε να σκέφτεσαι τόσο κακά γι’ αυτούς 

και να φοβάσαι εμένα πού ‘χω απ’ το χώμα γεννηθεί θνητός 

καθώς εσένα. 

Ξέρω, πώς κάθε τόσο, φτωχό, κλέβεις 

κανένα ψίχουλο, πρέπει να ζήσεις! 

Αν κάποιο στάχυ πού ‘πεοε μου πήρες 

σπουδαίο δεν είναι. 

Το στάχυ αυτό γούρι θα φέρει, κι’ άλλα 

στάχυα μεγάλα. 

Σου γκρέμισα το τοσοδούλι σου σπιτάκι 

τους παιχνιδότοιχούς του πήρ’ ο αέρας 

και δεν υπάρχουν χλωρά μούσκλα άλλο να χτίσεις• 

κι οι άνεμοι 

χίμηξαν κιόλας, παγεροί σε ζώνουν 

και σε δαγκώνουν. 

Είχες δει τα χωράφια γυμνά κι άδεια 

κι ένοιωθες να ‘ρχεται ο κακός χειμώνας• 

έλπιζες βολεμένο στο νοικοκυριό σου 

καλά να τον περνούσες. 

Μα τρακ! τ’ αλύπητο υνί σε μια στιγμούλα μόνη 

σε ξεσπιτώνει. 

Πόσον καιρό ροκάνιζες για να τον στήσεις 

κειό το μικρό σωρό τα καλαμοφυλλάκια. 

Τώρα σε διώξαν, και δε φτάνει ο πόνος 

μα δε θα 'χεις σπίτι 

σαν πάρει στα χωράφια και το στρώνει 

πάχνη και χιόνι. 

Μα, τυφλοπόντικα, δεν είσαι ο μόνος 

που δείχνει πώς η πρόνοια μάταιη είναι. 

Τα πι’ όμορφα σχέδια και ποντικών κι ανθρώπων 

συχνά σωροί συντρίμμια• 

κι η υπόσχεση αντί χαρές μας δίνει μόνο 

πλήξη και πόνο. 

Και πάλι, ω ποντικέ, από με πιο ευτυχισμένος είσαι! 

γιατί μονάχα τωρινά κακά σε βασανίζουν, 

ενώ εγώ, το μάτι αν στρέψω πίσω 

πληγές να στάζουν θ’ αντικρύσω. 

Κι’ αν μπρος κοιτάξω τρέμω για ό, τι 

μαντεύω να ’ρχεται κατόπι.» 

***

Για εμάς, τους εραστές του διαβάσματος, η αναζήτηση ενός ιδανικού μέρους για ανάγνωση μοιάζει με την αναζήτηση κάποιας αρχέγονης βουκολικής Αρκαδίας: εκεί που σου ψιθυρίζει ο χαύνος ζέφυρος και κόβουν βόλτες ημίγυμνες νύμφες ανάμεσα στα δέντρα – του κάλλους των οποίων ίσα που κλέβεις μια ματιά, την ώρα που το βιβλίο έχει γύρει στα χέρια σου και βυθίζεσαι απαλά σ’ έναν γλυκό μεσημεριανό ύπνο.

Α, ναι – παντού μπορεί να διαβάσει κάποιος! Μα δεν είναι το ίδιο απολαυστική η ανάγνωση όπου κι αν πας! Το περιβάλλον γύρω σου μοιάζει να συμπληρώνει το βιβλίο σου, να προσδίδει μορφή στο περιεχόμενό του, σώμα στην ψυχή του. Κακά τα ψέματα: άλλο να διαβάζεις σε κάποιο πράσινο δροσερό ίσκιο με το τερέτισμα των τζιτζικιών να σου κρατάει συντροφιά• και άλλο καταμεσής ενός πολύβουου beach bar – με το απανωτό μπιτ και τις ρακέτες να ανταλλάσσουν πάσες στο κεφάλι σου (για να μην αναφέρω εκείνο το μωρό που πρέπει πάντα να τσιρίζει και εκείνον τον τύπο που φέρει πρόβα τα μούσκουλά του). Άλλο να ρουφάς εκείνη τη γουλιά από το αχνιστό σου ρόφημα σε μια ήσυχη ζεστή καφετέρια, καταμεσής μιας ηλεκτρισμένης γκρίζας μέρας – κι άλλο να διαβάζεις όπως όπως στο διάλειμμά σου στη δουλειά, με το γραφείο, τον υπολογιστή και τα ξέχειλα σημειώσεις τετράδια να σου υπενθυμίζουν διαρκώς το επαγγελματικό σου χρέος και το ρολόι που αντηχεί αγχωτικά σαν χτύπημα ενός γκονγκ.

Κάθε διαφορετική τοποθεσία προσδίδει κάτι διαφορετικό στο βιβλίο που διαβάζεις! Μπορεί να ανυψώσει την ανάγνωση και να τη μετατρέψει σε μια μοναδική εμπειρία – ή μπορεί να την καταστήσει κάτι κοινό και τυπικό. Μα για εμάς, τους εραστές των βιβλίων, η μετατροπή του αντικειμένου του έρωτά μας σε κάτι κοινό και τυπικό μοιάζει με υποβάθμιση της μοναδικότητάς του. Αλίμονο – αναγκαζόμαστε να διαβάσουμε σε μέρη τυπικά (στον ηλεκτρικό, για παράδειγμα), δέσμιοι της ανάγκης και του χρόνου που τρέχει ασταμάτητα! Μα δεν το απολαμβάνουμε το ίδιο. Ναι, ξέρω από τώρα ποιος είναι ο αντίλογος: «όταν αγαπάς κάτι σε απορροφά τόσο πολύ, που αδιαφορείς για το μέρος που βρίσκεσαι». Και, ναι, αγαπητοί μου, θα συμφωνήσω εν μέρει – μα για τον πρώτο μόνο καιρό του έρωτά σου! Ίδιο είναι μωρέ ένα παγκάκι στην Μονμάρτρη – και ίδιο στην Ομόνοια;… Όσο ερωτευμένος κι αν είσαι, ε, μια διαφορά θα την εντοπίσεις!

Μα ας έχει: ας πούμε πως όλα πηγάζουν από μέσα, από εσένα τον ίδιο. Η αναζήτησή σου απηχεί μια εσωτερική κατάσταση μόνιμης ανησυχίας, μια θέληση για περιπέτεια, έναν άσβεστο νόστο για ταξίδι. Δεν μοιράζονται όλοι το ίδιο πάθος! Κάποιοι εραστές αρκούνται στο αντικείμενο του πόθου τους και μόνο – αδιαφορώντας για το μέρος!

Μα όταν διαπιστώνεις πως το εξωτερικό περιβάλλον μπορεί να επιχρωματίσει τις φράσεις του βιβλίου σου, να τις ντύσει με νέο νόημα, να τις γδύσει από τη γκρίζα σοβαροφάνεια της εκτυπωμένης σελίδας – τότε συνειδητοποιείς πως το Μέσα και το Έξω αλληλοσυμπληρώνονται. Και πως το βιβλίο δεν είναι μόνο οι εκτυπωμένες του σελίδες• μα κι ο ήχος της πόλης που αντηχεί από μακριά• και ο αχνός από το ρόφημα στο πλάι σου• και η γάτα που γουργουρίζει στο πλευρό σου• και η κοπέλα στο απέναντι τραπέζι που ταξιδεύει σ’ έναν δικό της κόσμο• και τα δέντρα που μοιάζουν να μιλούν σε μια άγνωστη γλώσσα• και ο άνεμος που παραδέρνει τα λόγια του ποιητή πέρα από τον χρόνο.






Από τη μέρα που ανακάλυψα τη χαρά του να διαβάζω, μόνος, έξω, δεν έχω σταματήσει να αναζητώ την ιδανική τοποθεσία για διάβασμα. Μα δεν είναι καθόλου εύκολη και δεδομένη αυτή η τελευταία – μια μικρή αλλαγή αρκεί για να σπιλώσει την απόλαυση. Ένας αριθμός να προστεθεί ή να αφαιρεθεί απ’ την μαγική εξίσωση – και το αποτέλεσμα δεν είναι πια το ίδιο. Ένα ανεπιθύμητο χτύπημα στο κινητό• μια κακή σκέψη που ξεπρόβαλε παράταιρη στιγμή• ένας αγενής σερβιτόρος• μια φωνακλάδικη παρέα• μια λάθος μουσική• μια κλιματολογική μεταβολή• μια υπερπληθώρα ερεθισμάτων – ή το αντίθετο, μια έλλειψη ερεθισμάτων, μια αίσθηση μοναξιάς• κι εκείνο το ρημάδι το ρολόι που βαράει συνεχώς μέσα στο κεφάλι σου – και σου υπενθυμίζει τις υποχρεώσεις και τον χρόνο που τρέχει και σένα που πρέπει να πηγαίνεις και, ω, πόσο πρέπει να μαζευτούμε μια μέρα και να σπάσουμε τα σιχαμένα αυτά ρολόγια μια για πάντα!

Και πού δεν έχω δοκιμάσει να διαβάσω: σε έρημες καφετέριες και σε καφετέριες που ξεχείλιζαν• σε σταθμούς τρένων και στάσεις λεωφορείων• σε καταστρώματα πλοίων και σε αεροπλάνα• σε παραλίες και σε δάση• στο κέντρο της πόλης και στην απόμερη επαρχία. Μα, όχι, δεν αρκούν αυτά: έχω καταφύγει σε σκαμμένες στα βράχια θαλασσινές σπηλιές• και σε πεζούλι που αγνάντευε τη θέα ενός νησιού από ψηλά• σε υγρές σκιερές λόχμες• και σε τρένα που διέσχιζαν ερήμους. Έχω διαβάσει σε δωμάτια ξενοδοχείων και σε σπίτια φίλων και γνωστών. Σε καφετέριες που προσπαθούν να είναι κάτι που δεν είναι – και σε άλλες που δεν προσπαθούν και γι’ αυτό τα καταφέρνουν. Σε νυσταγμένους ηλεκτρικούς στο χάραμα. Σε σημεία τουριστικών περιοχών που δεν πατούν τουρίστες. Σε καθίσματα κινηματογράφου. Στην ουρά της τράπεζας. Έχω διαβάσει περπατώντας στον δρόμο, το βιβλίο στο χέρι, όρθιος – είμαι ακόμα εδώ.

Κάποια μέρη μου έκαναν κλικ, κάποια όχι – σε κάποια η ανάγνωση ήταν απολαυστική, σε άλλα έμοιαζε καταναγκαστική. Αχ, πόσο μοιάζουν τελικά αυτές οι απόπειρες ανάγνωσης με τον έρωτα τον ίδιο! Το ένα σου βρωμάει, το άλλο σου ξινίζει – μα, να, εδώ κι εκεί, ίσως πετύχεις κάποιες φορές εκείνο που θα ισορροπήσει το μέσα και το έξω σου: τον μεγάλο εναρμονιστή του περιεχομένου του βιβλίου σου με το εξωτερικό σου περιβάλλον!

Είναι κι αυτό τελικά θέμα χημείας.






Συμπλήρωσα το κείμενο με μια σειρά από φωτογραφίες προερχόμενες από διάφορα (και εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους) μέρη που έχω κατά καιρούς διαβάσει. Θεωρώ εντελώς αυτονόητο πως το σπίτι σου εντάσσεται (και οφείλει να εντάσσεται) πάντα στις πρώτες επιλογές – αν δεν απολαμβάνεις την ανάγνωση σπίτι σου, μην περιμένεις να την απολαύσεις έξω.

Για άλλη μια φορά μπορούμε να κάνουμε μια αντιστοιχία με τον έρωτα: πρώτα ξεκινάς απ’ τον εαυτό σου – και μετά πας έξω. Μα η εξωτερική ανάγνωση συνιστά μια εμπειρία από μόνη της, γι’ αυτό και εστίασα εκεί. Μοιάζει πραγματικά με την αναζήτηση κάποιας αρχέγονης νήσου – και αν τελικά γυρέψεις πάλι την προσωπική σου Ιθάκη, αξίζει να έχεις πρώτα περιπλανηθεί ως κάποια μακρινή Ωγυγία.

Η φωτογραφία με την οποία κλείνω αυτό το κείμενο δεν είναι δική μου – η μόνη που ξετρύπωσα από το διαδίκτυο. Δεν γνωρίζω ποια είναι η πηγή της και ποιο μέρος απεικονίζει – υποθέτω κάποια καφετέρια στην Ευρώπη. Μα από πολλές απόψεις θα μπορούσα, στην όψη τουλάχιστον, να πω πως είναι η ιδανική για μένα. Η τέλεια! Αχ, και να έμπαινα μέσα σου και να απορροφούσα τη ζέστη σου και τη γλυκιά σου θαλπωρή! Αυτή η μακρινή και άγνωστη είναι το νησί μου – ο παντοτινός προορισμός μου.

Μα καθώς αγνοώ που βρίσκεται – δεν μπορώ παρά να συνεχίσω το ταξίδι. In quest for a love affair.